سرنخ جدید از ترافیک ناگهانی

در این میان، یک سرنخ جدید شناسایی شده است. اخیرا یک فراخوان به برخی تاکسیهای اینترنتی اعلام شده که براساس آن، هر صاحب تاکسی در ازای حجم معین سفر در ماه آبان -جابهجایی مسافر- مشمول اولیه دریافت طرح ترافیک تخفیفدار میشود و در صورت سفر بیشتر، امتیاز بیشتر برای دریافت طرح پیدا میکند. نقش این مشوق در تشدید ترافیک مطرح است.

سرنخ جدید از ماجرای ترافیک ناگهانی و مرموز دو هفته اخیر در پایتخت کشف شد؛ سرنخی که برخلاف اغلب اوقات، ارتباطی با خودروهای شخصی ندارد و این بار نشات گرفته از رفتار تاکسیهای اینترنتی است. در هفتههای اخیر تاکسیهای اینترنتی به سفرهای بیشتر تشویق شدهاند تا به این ترتیب بتوانند از امتیاز طرح ترافیک سالانه با تخفیف ۷۰ درصد، مشابه آنچه به آژانسها و وانتبارهای زیر نظر شهرداری تهران تعلق دارد، استفاده کنند.

ترافیک دو هفته اخیر تهران برای بسیاری از شهروندان سوالبرانگیز شده است، چراکه نقشههای ترافیکی حکایت از آن دارد که در آبان امسال ترافیک هم در ساعات پیک و هم در ساعات غیرپیک در بسیاری از روزها به مراتب بیشتر از ترافیک آبان سال گذشته بوده است. ازدحام ناگهانی خودروها در معابر شهر طی روزهای اخیر و افزایش طول معابر قرمز (ترافیک سنگین) در نقشههای ترافیکی طی روزهای اخیر افزون بر مشاهدات میدانی و اظهار شهروندان، همگی موید این واقعیت است که ترافیک سنگینتر شده است.

ترافیک روزهای نیمه آبان به بعد از این جهت مرموز توصیف میشود که هیچ عامل مرئی که بتواند منشأ آن را توضیح دهد هنوز شناسایی نشده است. اتفاقاتی نظیر برودت، یخبندان یا بارش مکرر در این روزها رخ نداده و محدودیت ترافیکی جدیدی نیز برای شهروندان وضع نشده است که آن را بتوان به ازدحام خودروها نسبت داد. با این حال مدت زمان سفر خودرویی شهروندان در روزهای اخیر افزایش قابلتوجهی داشته و بعضا زمان سفرهای بین مبدأ و مقصد یکسان، به ۵/ ۱ برابر ماه گذشته افزایش یافته است. بهعنوان مثال سفرهای ۲۰ تا ۲۵ دقیقهای از مرکز شهر به شرق و غرب تهران که در گذشته تا ۳۰ دقیقه زمان نیاز داشت، اکنون حدود ۴۰ تا ۴۵ دقیقه زمان میبرد.

هفته گذشته با انتشار گزارشی از افزایش ناگهانی ترافیک تهران آنهم به شکل مرموز خبر داده شد و در روزهای گذشته نیز مدیران ترافیکی جسته و گریخته از تشدید ترافیک خبر دادند. هرچند نوع بیان این مدیران به شکلی است که بیشتر بنا دارند عاملی را که خود مسبب ترافیک میدانند برجسته کنند. حالا تحقیقات میدانی به اولین سرنخ از منشأ این ترافیک ناگهانی رسیده است. این سرنخ البته بهعنوان یک گمانه مطرح است و چندان قابل اثبات نیست، چراکه میزان تاثیر آن بر ترافیک را باید مسوولان و عوامل مدیریت ترافیک سنجیده و درباره آن اطلاعرسانی کنند.

اوایل آبانماه برخی از شرکتهای تاکسی اینترنتی به رانندگان خود وعده دادند اگر در طول مدت زمان مشخصی تا پایان ماه جاری، دستکم ۹۰ سفر انجام دهند، میتوانند از امتیاز مجوز طرح ترافیک تخفیفدار استفاده کنند. در واقع یکی از شروط ارائه مجوز طرح ترافیک، افزایش تعداد سفر و پوشش مسافر توسط رانندگان خودروهای ثبتنام شده بهعنوان تاکسی اینترنتی تا رساندن آمار سفرها به یک سقف مشخص بود.

طبعا برخورداری از امتیاز طرح ترافیک با تخفیف ۷۰ درصد یک امتیاز بزرگ محسوب میشود، چراکه عمده وسایل نقلیه غیرشخصی که مسافران را جابهجا میکنند، با نقطه ضعف عدم امکان ورود به محدوده طرح روبهرو هستند و تعداد وسایل نقلیه غیرشخصی و غیرعمومی که بتوانند با شرایط پرداخت ویژه وارد محدوده طرح ترافیک شوند، بسیار اندک است. طرح مذکور که مشوق افزایش سفر رانندگان تاکسیهای اینترنتی برای استفاده از طرح ترافیک تخفیفدار است، از هفتههای گذشته به دنبال ساماندهی شرکتهای ارائه خدمات تاکسی اینترنتی ارائه شده بود. بر اساس این طرح، رانندگانی که در طول آبانماه ۹۰ سفر موفق انجام دهند وارد لیست اولیه حائزان شرایط دریافت مجوز سالانه ورود به محدوده طرح ترافیک با تخفیف ۷۰ درصدی میشوند. البته با توجه به اینکه در این طرح از واژه «حداقل» برای تعداد سفرها استفاده شده است، طبعا ممکن است رانندگانی که انگیزه دریافت مجوز سالانه طرح ترافیک ویژه آژانسها را دارند، تلاش کنند در این بازه زمانی سفرهای بیشتری انجام دهند.

نکته مهمتر این است که چون اطلاعرسانی درباره این طرح در ابتدای آبان ماه انجام شده، هر اندازه که از ایام این ماه گذشته، به تدریج عده بیشتری از رانندگان از آن مطلع شدهاند و چون مدتزمان کمتری را برای رسیدن به سقف ۹۰ سفر فرصت دارند، خود میتوانند موجب ترافیکزایی در روزهای اخیر شده باشند یا دستکم سهمی در ازدحام شدید خودروها در روزهای اخیر داشته باشند. در واقع موج حرکت تاکسیهای اینترنتی در برخی از معابر و بزرگراهها به منظور انجام سفرهای بیشتر و به دنبال آن شمول استفاده از امتیاز ویژه طرح ترافیک به ترافیک تهران دامن زده است.

برآوردها نشان میدهد در حال حاضر حدود ۴۰۰ هزار تاکسی اینترنتی در شهر تهران فعال هستند و این در حالی است که معادل همین تعداد تاکسی اینترنتی غیرفعال نیز احتمالا در شمار ثبتنامکنندگان شرکتهای ارائه سرویس تاکسی برخط حضور دارند. اعلام شرایط استفاده از امتیاز طرح ترافیک میتواند موجب شود حتی تعدادی از تاکسیهای اینترنتی غیرفعال نیز در روزهای آبانماه فعال شده باشند، چراکه برخورداری از مجوز طرح ترافیک سالانه با تخفیف ۷۰ درصدی، انگیزه کوچک و کماهمیتی نیست. بنابراین حضور این رانندهها نیز میتواند موجب تحمیل بار مضاعف بر جریان ترافیک شهر باشد.

به این ترتیب تلاش تاکسیهای اینترنتی برای کسب شرایط استفاده از طرح ترافیک تخفیفدار را میتوان بهعنوان یک سرنخ برای ترافیک ناگهانی هفتههای اخیر تهران در نظر گرفت. البته در کنار این سرنخ، گمانهزنیهای دیگری نیز از سوی شهروندان بهعنوان عامل انسانی دخیل در امر ترافیک و نیز گروهی از کارشناسان و دستاندرکاران امر کنترل ترافیک مطرح شده است. یک گمانه درباره منشأ ترافیک سنگین تهران در روزهای اخیر،کاهش نسبی حضور عوامل میدانی مدیریت ترافیک در برخی از محورهای پرترافیک شهر است. این موضوع در مشاهدات عینی خودروسواران و گزارشهایی که توسط شهروندان در اختیار قرار گرفته، مطرح شده و ممکن است در ایجاد ترافیک مرموز، ابهامآمیز و سوالبرانگیز هفتههای اخیر اثرگذار باشد.

گمانه دیگر قابل طرح درباره علت تشدید ازدحام خودروها در معابر شهر، به لغو طرح زوج و فرد و اجرای نسخه جایگزین آن باز میگردد. هر چند اجرای این طرح در تابستان و حتی در مهر ماه، ترافیک سنگین و فراتر از انتظار به دنبال خود ایجاد نکرد، اما برخی گمان میکنند آزاد شدن تردد تمام پلاکها در تمام روزهای هفته منوط به پرداخت عوارض مشخص البته در صورت تردد بیش از ۲۰ روز در هر فصل در محدوده حلقه دوم (زوج و فرد سابق)، در تشدید ترافیک روزهای اخیر اثرگذار بوده است.

گفته میشود از آنجا که نرخ پیشبینی شده برای بهای عوارض تردد در این محدوده، معادل نصف عوارض طرح ترافیک است و رقم مذکور فاقد بازدارندگی است، میل به استفاده از خودروهای شخصی در این محدوده را کنترل نکرده است. فقدان بازدارندگی این رقم انتقادی است که از ابتدای اجرای این نسخه از طرح ترافیک یعنی از ابتدای تابستان توسط کارشناسان مطرح شده بود و برخی بر این باورند که منشأ ترافیک روزهای اخیر میتواند همین کاهش محدودیت خودروهای شخصی برای تردد در حلقه دوم معابر مرکزی شهر یا همان محدوده زوج و فرد سابق باشد که به تدریج آثار خود را نشان داده است. موضوع دیگری که درباره ترافیک روزهای اخیر تهران قابل بررسی است، وضعیت آلودگی هوا در این روزهاست. هرچند عوامل مختلفی از جمله پایداری جوی، کیفیت سوخت و نظایر آن در کیفیت هوا تاثیرگذار هستند، اما با توجه به اینکه منشأ اصلی آلودگی هوای تهران ذرات خروجی از اگزوز خودروهاست، نمیتوان ارتباط میان ترافیک و آلودگی هوا را کمرنگ تلقی کرد.

دادههای شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران حاکی است در طول ۵۲ روز سپری شده از ابتدای نیمه دوم امسال تا روز گذشته، تهرانیها هیچ روز پاکی را پشت سر نگذاشتهاند و ۱۱ روز هوای ناسالم تنفس کردهاند، اما در بقیه روزها وضعیت هوا «سالم» بوده است. این در حالی است که در مدت مشابه سال گذشته، نه تنها هوا به مدت ۶ روز پاک بوده، بلکه فقط یک روز ناسالم برای گروههای حساس ثبت شده بود و این یعنی در مدت سپری شده از پاییز، آسمان تهران ۱۰ روز بیشتر از مدت مشابه پارسال آلوده بوده است.

افزایش روزهای آلوده در آسمان تهران در روزهای اخیر این نگرانی را ایجاد کرده که وضعیت هوا به سال ۹۶ شباهت پیدا کند؛ سالی که در پاییز آن تهرانیها یکی از آلودهترین اوقات شهر را پشت سر گذاشتند. از آنجا که آلودگی، عارضه ثانویه ترافیک است، افزایش ترافیک روزهای اخیر را میتوان به ترافیک سنگین ناگهانی در شهر نسبت داد؛ به ویژه با توجه به اینکه آلودگی هوا امسال قدری زودتر بروز و ظهور پیدا کرده است، چراکه عموما روزهای پیاپی آلوده در آذرماه رخ میدهد.

اگرچه استقبال شهروندان از تاکسیهای اینترنتی که بخشی از سفرهای روزانه درونشهری را پوشش میدهند یک اتفاق مثبت تلقی میشود، اما در سیستم مدیریت ترافیک تهران این واقعیت نباید مورد غفلت قرار گیرد که تاکسیهای اینترنتی جزئی از شبکه حمل و نقل عمومی نیستند. آنها عموما فقط یک مسافر را جابهجا میکنند و در نتیجه هر یک از آنها در واقع جایگزین یک خودروی شخصی در معابر میشود. به این ترتیب در ظاهر تاکسیهای اینترنتی، خودروی شخصی نیستند اما در باطن تفاوت چندانی بین تردد با این وسایل نقلیه و وسایل نقلیه شخصی به لحاظ ترافیکی وجود ندارد.

بنابراین اینکه تسهیلات تردد و امتیاز ویژه به تاکسیهای اینترنتی ارائه شود، برای سپری شدن یک دوره گذار و شیفت شهروندان از خودروی شخصی به وسیله نقلیه غیرشخصی خوب است، اما نباید دائمی شود، چراکه تداوم این ماجرا باری از حجم ترافیک تهران کم نمیکند و اهداف توسعه حمل و نقل عمومی و کاستن از استفاده از خودروی شخصی را نیز تحقق نمیبخشد. تاکسیهای اینترنتی به لحاظ جابهجایی مسافر حتی یک پله از تاکسیهای عمومی پایینتر هستند، چراکه تاکسیهای عمومی اغلب پرسرنشین حرکت میکنند.

بر این اساس اگر قرار است تسهیلاتی به تاکسیهای اینترنتی ارائه شود، بهتر است این امتیاز به تاکسیهای اشتراکی تعلق گیرد. تاکسیهای اشتراکی در واقع ارائه سرویس همزمان به مسافران مختلف از طریق یک خودرو را عملیاتی میکنند. در این دوره از مدیریت شهری گروهی از مدیران از ضرورت شکلگیری سامانههای سفرهای اشتراکی سخن گفتند تا به این ترتیب از بار تردد خودروهای شخصی بکاهند. به نظر میرسد اکنون زمان پوستاندازی تاکسیهای اینترنتی فرارسیده و اگر قرار است امتیازی به آنها ارائه شود، باید منوط به این باشد که ظرفیت سفرهای اشتراکی در این شرکتها ایجاد شود؛ سفرهای اشتراکی به معنای انجام دستکم دو سفر با یک خودرو از دو مقصد جداگانه در یک محدوده به یک مبدا در شهر است.

از سوی دیگر آلودگی زودرس روزهای اخیر در تهران نشان داد این تصور که اجرای نسخه جدید طرح ترافیک تاثیر چشمگیری بر کاهش غلظت آلایندهها دارد، چندان به صحت نزدیک نیست و کنترل ترافیکی آلودگی، نیازمند راهکارهای تکمیلی دیگری است. اعمال محدودیت بیشتر برای استفاده از خودروی شخصی، افزایش هزینه استفاده از خودروی شخصی از طریق وضع عوارض سبز (عوارض بر مصرف سوخت) و نیز جذاب کردن ناوگان حمل و نقل عمومی از راهکارهایی است که میتواند آثار به مراتب بیشتری نسبت به اجرای طرح ترافیکی ویژه محدوده مرکزی شهر بر ترافیک بگذارد.