ضرورت‌ها و چالش‌های توسعه صنعت فرآوری ایران

ابراهیم همتی، مدیر کارخانه گروه فرآوری کربن نورتینا و کربن فرآور: از زمان توسعه صنعت فولاد و فرآوری ایران (کربنی- فروآلیاژی) بیش از سه دهه میگذرد. پیش از آن کارخانههای فولاد و ریختهگری داخلی از مواد اولیه کربنی و فروآلیاژی وارداتی استفاده میکردند. اما هماکنون با تلاش صنعتگران و پژوهشگران داخلی بخش مهمی از فروآلیاژهای مورد نیاز کشور در داخل تولید میشود و نیز تولیدکنندگان و مراکز علمی و تحقیقاتی فعال درحوزه فرآوری در تمامی زمینهها و کاربردهای مختلف مربوط به مواد اولیه فروآلیاژی تحقیقات فراوانی انجام دادهاند که پیشرفتهای فناورانه وسیعی را در صنعت فروآلیاژی در پی داشته است. اما متاسفانه پیشرفتهای مربوط به صنعت فرآوری مواد کربنی مطلوب نبوده و با برنامههای توسعه راهبردی صنعت فولاد کشور همخوانی ندارد.

صنعت فرآوری مواد اولیه کربنی و فروآلیاژی، بسیار جوانتر از صنعت فولاد ایران است و ما هنوز در گامهای اولیه خود برای توسعه راهبردی این صنعت استراتژیک و چالش برانگیز هستیم. واضح است که ضرورت سرمایهگذاری در صنعت فرآوری و بهخصوص مواد اولیه کربنی حاصل از زغالسنگ و زغالنفتی برای فعالان و سیاستگذاران اقتصادی با چالشهایی همراه بوده، و متناسب با رشد و توسعه صنعت فولاد و صنایع وابسته به آن نبوده است. با توجه به دغدغههای زیستمحیطی و محدودیتهای غیرقابل قبول دولتی، ویژگیهای منحصربهفرد صنعت فرآوری در توسعه راهبردی کشور بهخوبی شناخته نشده است. مشکلاتی چون هزینهبر بودن صنعت فرآوری، ریسکپذیری بالا بهدلیل عدمشناخت کافی، کیفیت پایین برخی از تولیدات داخلی، وابستگی تکنولوژیکی به خارج از کشور، عدمتامین منابع مالی مورد نیاز و نبود ضمانتهای لازم از مولفههای مهم عقبماندگی صنعت فرآوری بودهاند.

درحالحاضر، چین و چند کشور دیگر جهان بیش از ۸۰ درصد مواد اولیه کربنی و فروآلیاژی مورد نیاز جهان را تولید و عرضه میکنند، اما پیشبینیها حکایت از آن دارند که با کاهش ۳۰ درصدی تولید مواد اولیه فرآوری شده در چین و برخی از کشورهای صادرکننده این مواد و همچنین افزایش مصرف مواد اولیه کشورهای درحال توسعه از جمله ایران، چالشهای مربوط به تامین مواد اولیه ادامه داشته باشد و توسعه صنعت فولاد برخی از کشورها از جمله ایران را با بحران تامین مواد اولیه مواجه کند.

کشور ما درحال توسعه بوده و تولید محصولات فولادی و بهخصوص فولادهای آلیاژی، یکی از دلایل اصلی بهبود استانداردهای کیفی تولید و اشتغالزایی در ایران در دهههای آینده است.

با وجود پیشرفتهای مهم در افزایش تولید محصولات فولادی و بهخصوص فولاد خام، گسترش صنعت فرآوری و بهخصوص مواد اولیه کربنی حاصل از زغالسنگ و زغالنفتی بهدلیل اتخاذ برخی محدودیتها و سیاستگذاریهای غلط اقتصادی، در هالهای از ابهام قرار گرفته است. درحالحاضر، مهمترین محصولات فرآوری شده که تولید آن با ادامه و افزایش تولید صنعت فولاد تا ظرفیت ۵۵ میلیون تن مرتبط است سنگآهن و مواد اولیه کربنی هستند که مهمترین منابع تولید آن زغالسنگ و زغالنفتی است.

با توجه به افزایش تقاضای جهانی برای مواد اولیه کربنی و فروآلیاژی، و کاهش صادرات مواد اولیه فرآوری شده به کشورهای درحال توسعه (مصرفکننده)، میتوان انتظار داشت تغییرات بهوجود آمده در عرضه و تقاضا، توسعه صنعت فولاد و صنایع وابسته به آن را در ایران با بحران تامین مواد اولیه مواجه کند. براساس پیشبینیها و با ادامه روند کنونی، افزایش سرمایهگذاری درحوزه فرآوری و بهخصوص پرعیارسازی (سنگآهن و زغالسنگ) و حمایت هدفمند از کارخانجات فرآوری، امری اجتنابناپذیر است. ایران با داشتن ذخایر عظیم مواد معدنی و انرژی، در دهههای آینده از جایگاه ممتاز و ویژهای برای توسعه صنعت فرآوری جهان برخوردار است.استفاده از اهرمهای زیستمحیطی برای دریافت جرایم سنگین مالیاتی، کارخانههای صنعت فرآوری را با بحران عدم توسعه مواجه کرده است.

فعالان حوزه فرآوری امیدوارند که با حذف موانع دولتی و با توسعه تکنولوژیهای مرتبط با رفع آلایندگیها، علاوه بر حفظ محیطزیست، زمینههای مناسب جهت سرمایهگذاری و بهرهبرداری از منابع موجود فراهم شود. فرصتهای ذاتی جداسازی، ذخیرهسازی و پرعیارسازی مواد نفتی و معدنی در بسیاری از مناطق کشور بهویژه دامنه رشته کوههای البرز، زاگرس و مناطق جنوب و جنوب غرب، به همراه توسعه صنایع تکمیلی مربوط به آن، ایران را به قدرت بلامنازع منطقهای درحوزه صنایع استراتژیک فرآوری تبدیل خواهد کرد.

سخن آخر اینکه کشور ایران وقتی توسعهیافته محسوب خواهد شد که یکسوم نیروی کاری آن درحوزه صنعت فرآوری، مشغول بهکار باشند. صنعت فرآوری موتور توسعه راهبردی کشور برای ایجاد صنایع پاییندستی و تولید محصولات استراتژیک با ارزش اقتصادی بالا است.

امروزه، محققان و تولیدکنندگان داخلی، فعالیتهای چشمگیری را برای کاهش مشکلات زیستمحیطی صنعت فرآوری و بومیسازی آن آغاز کرده و امیدوارند که در این راه از حمایتهای همهجانبه دولت و مجلس شورای اسلامی برخوردار باشند.