بوی باروت در بازار نفت

اوپک‎پلاس روز جمعه در رسیدن به یک تصمیم واحد شکست خورد. عربستان خواهان کاهش ۵/ ۱ میلیون بشکه از تولیدات روزانه این گروه بود و روسیه که از اقدامات اخیر آمریکا در استفاده از انرژی بهعنوان سلاح ضربه خورده است، کاهش تولید را هدیهای به تولیدکنندگان شیل آمریکا دانست. در نهایت نیز این نشست با خط و نشانهای عربستان برای دیگر متحدانش و بازار نفت پایان یافت. می‎گویند وزیر انرژی عربستان حین خروج از نشست اوپکپلاس رو به وزرای دیگر کشورها گفته است: «پشیمان خواهیم شد.» عربستان به برخی شرکتها اعلام کرده که در صورت لزوم میتواند تولیدات خود را به بیش از ۱۲ میلیون بشکه در روز نیز برساند، این کشور در بیش از یکسال گذشته کمتر از ۱۰ میلیون بشکه در روز تولید کرده است. در عین حال سعودیها قیمت رسمی نفت خود را در بازارها به خصوص بازار اروپا که بهطور سنتی بازار نفت روسیه است، به شکل کمسابقهای کاهش دادهاند. ناظران بازار این اقدامات را مانند به صدا درآمدن شیپور جنگ قیمتی در بازار نفت میدانند. چراکه با پایان یافتن موعد توافق قبلی در پایان ماه جاری میلادی یعنی حدود سه هفته دیگر علاوه بر عربستان دیگر کشورهای حاضر در اوپکپلاس میتوانند تولیدات خود را افزایش دهند. تنها شرکت دولتی نفت روسیه، روسنفت میتواند ۳۰۰ هزار بشکه به تولیدات خود بیفزاید، دیگر اعضای اوپک از جمله کویت و امارات نیز توان افزایش تولید تا چند صد هزار بشکه در روز را دارند. نگرانی از وقوع یک جنگ قیمتی موجب شد که روز گذشته بهعنوان اولین روز بازگشایی بازارهای جهانی در هفته، نفت تا ۳۱ درصد افت را تجربه کند، کاهش قیمتی که از زمان جنگ خلیجفارس در سال ۱۹۹۱ بیسابقه بوده است. نفت‎خام آمریکا تا محدوده ۲۷ دلار بر بشکه و نفت برنت تا حدود ۳۱ دلار سقوط کرد. هرچند در ادامه معاملات افت قیمت کمتر شد، اما همچنان طلای سیاه در سطوحی بسیار پایینتر از هفته گذشته معامله شد. تا لحظه تنظیم این گزارش (ساعت ۱۶ به وقت تهران) هر بشکه نفتخام آمریکا با بیش از ۹ دلار (معادل ۲۲ درصد) کاهش به ۳۲ دلار بر بشکه رسیده است. برنت نیز با بیش از ۱۰ دلار کاهش (معادل ۲۲ درصد) حدود ۳۵ دلار بر بشکه معامله میشود. بر این اساس نفت از ابتدای سالجاری میلادی نزدیک به نیمی از ارزش خود را از دست داده است.

آنچه نگرانی از وقوع یک جنگ قیمتی را تشدید کرده، شرایط کنونی بازار نفت است. در واقع درحالی کشورهای تولیدکننده نفت به استقبال یک جنگ قیمتی می‎روند که نگرانیهای عمیقی درخصوص اقتصاد جهانی بهدلیل شیوع ویروس کرونا وجود دارد. آنطور که آژانس بینالمللی انرژی در گزارش روز گذشته هشدار داد، برای اولین بار از سال ۲۰۰۹ یعنی از زمان بحران اقتصادی بزرگ جهان با افت تقاضای سالانه مواجه خواهد شد. این سازمان برآورد خود از رشد تقاضا را یک میلیون بشکه در روز کاهش داده و بر این باور است که تقاضای نفت امسال بهطور متوسط ۹۰ هزار بشکه از سال گذشته کمتر خواهد بود. به راه انداختن یک جنگ قیمتی در چنین شرایطی یادآورد دهه ۹۰ میلادی است. در سال ۱۹۹۷ در شرایطی که بازار بهدلیل بحران اقتصادی کشورهای آسیایی با کاهش تقاضا مواجه بود و انتظار می‎رفت اوپک با کاهش تولید از قیمتها حمایت کند، عربستان اعلام کرد که قصد دارد تولیدات خود را افزایش دهد و بهدنبال آن قیمت نفت ۵۰ درصد کاهش یافت.

در طول تاریخ عربستان تاکنون سه دوره جنگ قیمتی به راه انداخته که هر بار نیز نتایج فاجعهباری به همراه داشته است. یک دوره اواسط دهه ۸۰ میلادی، دیگر اواخر دهه ۹۰ میلادی و دوره سوم جنگ با شیل و طی سالهای ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ بود. اوپک درحالحاضر اعلام کرده که مذاکرات بین عربستان و روسیه ادامه خواهد یافت و ممکن است دو کشور به خصوص با توجه به افت کنونی قیمتها تا پیش از پایان ماه مارس به توافق دست یابند. اگر چنین توافقی حاصل نشود، چهارمین جنگ قیمتی نیز در بازار نفت رقم خواهد خورد. بانک سیتی که پیشبینی کرده بود در صورت شکست مذاکرات اوپکپلاس قیمت نفت به زیر ۳۰ دلار برسد، در برآوردی جدید از احتمال افت نفت به زیر مرز ۲۰ دلار گفته است.

جنگ دهه ۸۰؛ فروپاشی شوروی
در دهه ۱۹۸۰ عربستان اولین جنگ قیمتی را به بهانه بهدست آوردن سهم بازارش به راه انداخت که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان یکی از مهمترین عوامل فروپاشی شوروی سابق بوده است.

در آن سالها مدت زیادی از تشکیل اوپک نمی‎گذشت و بهدنبال افت تولید نفت ایران بعد از انقلاب و همچنین وقوع جنگ تحمیلی، عربستان به بزرگترین تولیدکننده بی‎رقیب این سازمان بدل شده بود. این کشور که تولیداتش را با قدرت افزایش داده بود برای اقناع دیگر اعضای اوپک یک تنه مسوولیت کاهش تولید و توازن بازار را نیز به عهده گرفته بود. عربستان در دهه ۸۰ بارها تولیدات خود را برای متوازن کردن بازار کاهش داد. بهطوریکه تولید نفت این کشور از ۱۱ میلیون بشکه در روز در سال ۱۹۸۱ به ۵/ ۲ میلیون بشکه در روز در سال ۱۹۸۵ کاهش یافت. با این حال افزایش تولید در آمریکا و شوروی در کنار عمل نکردن به سهمیههای تولید در اوپک موجب شد درحالیکه سهم عربستان در بازار مدام از دست می‎رفت، قیمتها رشد چندانی نکنند. از اینرو سعودیها در آگوست ۱۹۸۵ خواستار سهمیهای منصفانه در اوپک شدند. آنها اعلام کردند که سهم آنها از تولید اوپک چیزی بین ۵ تا ۶ میلیون بشکه در روز است. اما بهدنبال عدم پایبندی کشورها به سهمیه تولیدشان در اوایل ۱۹۸۶ عربستان نیز به تولید حداکثری نفت دست زد. شاخص نفت آمریکا به فاصله سه ماه از ژانویه تا مارس این سال ۴۵ درصد از ارزش خود را از دست داد. در مه ۱۹۸۶ قیمت نفت حدود ۷۵ درصد کمتر از اوج خود در نوامبر ۱۹۸۵ بود. برخی کارشناسان بر این باورند که سعودیها در آن زمان بیش از آنکه اهداف اقتصادی و سهم بازار را دنبال کنند، در پی رسیدن به اهداف سیاسی بودند. به این معنا که عربستان با لابی آمریکاییها تولیدات خود را افزایش قیمت نفت را کاهش داده بود تا با اعمال فشار اقتصادی علاوه بر اینکه زمینه فروپاشی شوروی را ایجاد کند موجب فشار به ایران برای پایان دادن به جنگ با عراق شود. اواخر دهه ۸۰ جنگ ایران و عراق خاتمه یافت و شوروی در سال ۱۹۹۱ از هم فروپاشید.

جنگ دهه ۹۰؛ تغییر رژیم در ونزوئلا
در سال ۱۹۹۷ نیز بار دیگر عربستانسعودی دست به یک جنگ قیمتی زد و به دنبال فروپاشی حکومت در ونزوئلا بود. در سال ۱۹۹۷ درحالیکه بهدلیل بحران اقتصادی در کشورهای آسیایی، بازار نفت با افت تقاضا مواجه بود، عربستان در نشست اوپک که در آن سال در جاکارتا برگزار شد، اعلام کرد که سطح تولیداتش را افزایش خواهد داد. اقدام سعودیها موجب شد که در عرض یکسال و نیم نفت بیش از ۵۰ درصد از ارزش خود را از دست بدهد و به کمتر از ۱۰ دلار بر بشکه سقوط کند.

اینبار نیز جنگ قیمتی سعودیها به فروپاشی یک دولت منجر شد؛ این بار نوبت ونزوئلا بود. برخی تحلیلگران بر این باورند که عربستان افزایش تولید در دهه ۹۰ را با هدف از دور خارج کردن ونزوئلا انجام داده بود چراکه این کشور در دهه ۹۰ میلادی قراردادهای بزرگی با غولهای نفتی به امضا رسانده بود و تولیداتش به سرعت در مسیر افزایشی قرار داشت. گفته میشود با توجه به حجم عظیم ذخایر نفتی کاراکاس، عربستان نگران بود که رشد تولید این کشور تا آنجا پیش برود که سعودیها قدرت خود را در اوپک بهعنوان بزرگترین تولیدکننده نفت از دست بدهند.

عربستان که از بدهیهای بزرگ شرکت ملی نفت ونزوئلا به شرکت‎های نفتی و نارضایتی عمومی از این شرایط آگاه بود، با افزایش تولید و کاهش قیمت زمینه فروپاشی دولت ونزوئلا را فراهم کرد. در نهایت در فوریه ۱۹۹۹ هوگو چاوز در ونزوئلا قدرت را بهطور رسمی در دست گرفت و این پایانی بر رونق صنعت نفت این کشور بود. تولید نفت ونزوئلا که در آن سالها به سطح ۴ میلیون بشکه در روز نزدیک شده بود درحالحاضر حدود ۷۰۰ هزار بشکه در روز است. پیشبینی می‎شود با افزایش فشارهای اخیر آمریکا افت تولید نفت در این کشور بار دیگر از سر گرفته شود. بنابراین به اعتقاد برخی، جنگ نفتی عربستان که به کاهش قیمتها منجر شده در کنار افت تولید ممکن است اینبار نیز به تغییر حکومت در ونزوئلا منجر شود.

جنگ ۲۰۱۴؛ شکست سعودیها
درست از میانههای سال ۲۰۱۴ قیمت نفت رو به کاهش گذاشت. با رسیدن قیمت‎ها از بیش از ۱۰۰ دلار به کانال ۸۰ دلار انتظار میرفت کشورهای عضو اوپک دست بهکار شده و با کاهش تولیدات خود زیر سقوط قیمت‎ها را بگیرند. با این حال عربستان قیمتها را منصفانه ارزیابی می‎کرد و با تشکیل نشست اضطراری مخالفت میکرد. با این حال در نشست عادی این سازمان در دسامبر آن سال مشخص شد که عربستان قصد کاهش تولید ندارد و می‎خواهد با بهراه انداختن کاهش قیمتها به نبرد با تولیدکنندگان شیل در آمریکا برود. عربستان تولیدکنندگان شیل را مسوول مازاد عرضه در بازار نفت می‎دانست و گمان می‎کرد با کاهش قیمتها رشد تولید درآمریکا متوقف میشود. بهدنبال مشخص شدن مواضع سعودی‎ها افت قیمتها با شدت بیشتری ادامه یافت بهطوریکه نفت از سطوح ۷۰ دلار پیش از نشست اوپک به حدود ۵۰ دلار کاهش یافت. با این حال عربستان از مواضع خود عقبنشینی نکرد. اما گذشت زمان نشان داد محاسبات سعودیها غلط بوده است. رشد تولیدات شیل تا یک سال بعد از شروع افت قیمتها ادامه یافت و زمانی که نفت در اوایل ۲۰۱۶ به کمتر از ۳۰ دلار بر بشکه سقوط کرد تولید نفت آمریکا تنها حدود ۵۰۰ هزار بشکه نسبت به زمان اوج خود کاهش یافته بود. در نهایت نتیجه جنگ قیمت عربستان این شد که نفت بیش از ۷۰ درصد از ارزش خود را از دست داد اما در بدترین شرایط تولید نفت آمریکا تنها حدود ۱۰ درصد کاهش یافته بود.

فشار اقتصادی ناشی از افت قیمتها موجب شد که در نهایت عربستان در سال ۲۰۱۶ مذاکراتی را برای ایجاد یک اتحاد نفتی بین کشورهای عضو و غیرعضو آغاز کرد. در دسامبر ۲۰۱۶ اتحاد بین کشورهای عضو و غیرعضو شکل گرفت. در این میان برخی جنگ با شیل را هدف ظاهری عربستان می‎دانستند و بر این باور بودند که فشار به ایران که در حین مذاکرات هستهای با آمریکا بود یا فشار اقتصادی به روسیه که در آن زمان اختلافاتش بر سر کریمه با غرب آغاز شده بود، از اهداف سیاسی سعودیها بوده است.

جنگ روسیه با شیل؟
هرچند درحالحاضر سعودی‎ها آغازگر جنگ قیمتی به نظر می‎رسند، با این حال برخی بر این باورند که در واقعیت این روسیه است که اینبار علیه تولیدکنندگان نفت شیل اعلام جنگ کرده است. به اعتقاد برخی کارشناسان مخالفت روسها با کاهش تولید اوپک‎پلاس با اقدامات اخیر رئیسجمهور آمریکا در استفاده از انرژی بهعنوان سلاح ارتباط دارد. دونالد ترامپ اخیرا خطلوله انتقال گاز نورد استریم۲ که گاز روسیه را به آلمان میرساند تحریم کرد. این درحالی است که این خطلوله نزدیک به مرحله بهرهبرداری قرار دارد و گفته میشود بیش از ۹۰ درصد پروژه انجام شده است. علاوه بر این، آمریکا ماه گذشته یکی از زیرشاخههای روسنفت که امور تجاری این شرکت را به عهده دارد، به بهانه آنچه که کمک به ونزوئلا برای فروش نفتش نامید تحریم کرد. الکساندر دینکین، رئیس یک اتاق فکر دولتی در مسکو درخصوص تصمیم روسیه گفته است: «کرملین با متوقف کردن توافق اوپکپلاس قصد دارد تولیدکنندگان شیل را متوقف کند و آمریکا را بهدلیل متوقف کردن نورد استریم ۲ مجازات کند.»

با این حال شکست شیل کار آسانی نیست و بعید است که کرملین به این موضوع توجه نداشته باشد، بهخصوص اینکه از تلاش عربستان برای تولیدکنندگان شیل طی سالهای ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ زمان زیادی نمی‎گذرد، تلاشی که در نهایت خود عربستان را به زانو درآورد. درحالحاضر شکست شیل از آن سالها دشوارتر شده است. بخش مهمی از تولید نفت شیل در دست غولهای نفتی این کشور یعنی اکسون موبیل و شورون است که به شکست آنها به غایت سختتر از تولیدکنندگان کوچک شیل در سال ۲۰۱۴ است. همچنین ابزارهای مالی متنوعی که شرکتهای نفتی آمریکایی بهکار می‎برند، آنها را در برابر افت قیمت نفت مقاوم میکند. اینها در شرایطی است که تکنولوژی با سرعت بسیاری نسبت به ۲۰۱۴ پیشرفت کرده است، بنابراین توقف رشد تولید نفت آمریکا کار سادهای نیست و احتمالا زمانبر خواهد بود.

با این حال روسیه میتواند در کوتاهمدت در برابر افت قیمتها به خوبی مقاومت کند. این کشور هرچند بودجه خود را با نفت ۵۵ دلاری تنظیم کرده، اما آنطور که پوتین میگوید در یک طرح اقتصادی بودجه روسیه براساس نفت ۴۲ دلار تنظیم شده است. این درحالی است که صندوق ذخیره ارزی این کشور با حداقل ۱۵۰ میلیارد دلار انباشته شده است و به گفته روسها بین ۶ تا ۱۰ سال کفاف هزینههای این کشور را می‎دهد. با این حال رسیدن نفت از ۶۰ دلار به ۳۰ دلار به این معنا است که روسیه نیمی از درآمدهای روزانه نفتی خود را از دست خواهد داد. بنابراین باید منتظر بود و دید در چند هفته باقیمانده تا پایان مارس مذاکرات کشورها به کجا خواهد رسید. اگر روسیه بهدنبال توقف شیل باشد، بعید است که در برابر عربستان انعطافی به خرج دهد و ممکن است افت ۵۰ درصدی درآمدها را نیز به جان بخرد.