رانت در عرضه اولیه‌های بورسی؛ شایعه یا واقعیت؟

سهام شرکت پتروشیمی تندگویان با نماد شگویا آخرین عرضه اولیه فرابورس سال ۱۳۹۸ بود که با استقبال زیادی هم از سوی سهامداران مواجه شد اما بسیاری از متقاضیان خرید سهام پتروشیمی تندگویان موفق به خرید این سهم نشدند؛ به طوریکه خرید در معاملات آنها لحاظ شده بود اما روز بعد متوجه شدند سهم در سبد وجود ندارد. این اتفاق باعث شد شائبه هایی مبنی بر وجود رانت و تقلب در سفارشهای سرخطی ایجاد شود.

سامانه معاملات یا در دسترس همه است یا در دسترس هیچکس

در این راستا، روحالله دهقان- مدیرعامل شرکت مدیریت فناوری بورس تهران- درمورد شائبه های مذکور توضیح داد: هیچ فردی امکان ثبت سفارش زودتر در سامانه را ندارد. بعضا شرکتهای نرم افزاری سفارش را از سهامداران قبول میکنند و با شروع کار معاملات، سفارش را به سمت سامانه معاملات ارسال میکنند. ممکن است یک تا دو دقیقه زودتر این کار را انجام دهند اما هیچ سفارشی از طریق سامانه معاملات تا قبل از ساعت ۸:۳۰ قبول نمیشود.

وی ادامه داد: به طور کلی دو راه برای خرید سهم وجود دارد. سهامداران یا باید یا اینکه از طریق انلاین ها که همان شرکتها هستند اقدام کنند یا از طریق مراجعه حضوری. امکانات انلاین برای همه فراهم بوده و برای شخص خاصی نیست. همه افراد میتوانند قبل از ساعت ۸.۳۰ سفارش دهند تا راس ساعت ۸.۳۰ در سامانه ثبت شود.

مدیرعامل شرکت مدیریت فناوری بورس تهران تاکید کرد: سامانه معاملات یا در دسترس همه قرار دارد یا در دسترس هیچکس قرار ندارد و به این صورت نیست که برای برخی باز و برای برخی بسته باشد.

تحلیل کارشناسان

این مباحث درحالی مطرح میشود که بسیاری از سهامداران بر این باورند که با اعمال تصمیماتی درمورد دامنه نوسان عرضه اولیه نه تنها میتوان شائبه وجود رانت را از بین برد، بلکه از ایجاد صف، بلوکه شدن پول و قفل شدن نقدینگی جلوگیری میشود. در آن سوی ماجرا نیز کارشناسان راه حلهایی را برای از بین بردن چالشهای مذکور و اینکه بسیاری از سهامداران عادی موفق به خرید سهام عرضه اولیهها نمیشوند پیشنهاد کردهاند. برخی بر این باورند که باید درمورد دامنه نوسان عرضه اولیه ها توسط خرد جمعی تصمیم گیری کرد و برخی دیگر ضمن انتقاد از عدم اجرای بوک بیلدینگ، میگویند هنوز عرضههای اولیه جایگاه خود را در بازار پیدا نکرده است. همچنین برخی دیگر بر این باورند که عرضه های اولیه باید دیرتر وارد شاخص شوند.

تصمیمگیری درمورد دامنه نوسان عرضه اولیهها

روزبه شریعتی-تحلیلگر بازار سرمایه با تاکید بر اینکه برای اصلاح قوانین عرضه اولیه باید مرحله به مرحله پیش رفت، توضیح داد: ابتدا باید حجم مبنا برداشته شود. بعد از اینکه عرضه اولیهها برای مثال ۲۰ درصد رشد کرد، دامنه نوسان را یا باز کنند یا ۱۰ درصدی یا ۱۵ درصدی کنند. اگر حجم مبنا برای عرضه اولیهها یک شود، بعد دامنه نوسان را بعد از اینکه ۲۰ درصد رشد کرد ۱۰ درصد یا ۱۵ درصد کنند تعادل ایجاد شده و شائبه رانت هم از بین میرود.

وی ادامه داد: البته ۲۰ درصد برای مثال است. باید قطعا درمورد دامنه نوسان عرضه اولیهها کارشناسی صورت گرفته و تصمیمگیری شود. زمانی که حجم مبنا و صف خرید وجود دارد، شائبههای زیادی ایجاد میشود.

عرضه اولیه ها با فاصله وارد شاخص شوند

در این راستا مصطفی صفاری-یک تحلیل گر بازار سرمایه- با اشاره به تجربه سایر کشورها در زمینههای عرضه اولیهها، اظهار کرد:در دنیا IPO ها یا همان عرضههای عمومی اولیه بلافاصله وارد شاخص نمیشوند. ۲۰ روز صبر میکنند تا سهم حجم بخورد و بعد وارد شاخص میشوند تا قیمت عادلانه شود. درحالی که در ایران عرضه اولیهها بلافاصله وارد شاخص شده و مشمول محدودیتهای حجم مبنا میشود که برای شاخص اعمال کردهاند.

وی با تاکید بر اینکه هدف از ایجاد حجم مبنا جلوگیری از نوسان شاخص بود، گفت: برای کنترل شاخص محدودیت حجم گذاشته شد. درواقع به جای اینکه به سهامداران عمده فشار وارد شود که حجم سهام شناور خود را بالا ببرند، محدودیت اعمال شد. وقتی شرکتی ۱۰ درصد IPO جدید را اخذ کرده است، دیگر امکان معامله سهم وجود ندارد. اینکه IPO وارد شاخص می شود، مشکل دارد و باید دستورالعمل آن را اصلاح کنند و اعلام کنند IPO تا یک ماه وارد شاخص نمیشود.

این تحلیلگر بازار سرمایه ادامه داد: زمانی که عرضه اولیه وارد شاخص نشود، اگر حجم مبنای آن را یک ریال در نظر بگیرند مشکل حل و با یک سهم هم جا به جا میشود و چون وارد شاخص نشده است، تاثیری هم روی شاخص ندارد. زمانی که یک ماه گذشت و قیمت آن نرمال شد بعد وارد شاخص شود. درواقع به خاطر شاخص محدودیتی اعمال کردند که عرضه اولیه دچار مشکل شده است.

عدم اجرای بوک بیلدینگ در بازار سرمایه ایران

همچنین فردی آقابزرگی-تحلیلگر دیگر بازار سرمایه- با اشاره به سیستم بوک بیلدینگ، توضیح داد: زمانی که سیستم بوک بیلدینگ در بازار سرمایه ایران اعمال شد، قرار بود عرضههای اولیه بر اساس یک روش استاندارد و شناخته شده انجام شود. به مرور زمان روند به این صورت شد که هم دامنه تعداد و هم دامنه نوسان قیمت از پیش تعیین شد و بنابراین هیچ بوک بیلدینگی روی این روش سازگار نیست.

وی ادامه داد: به نظر من روش سازگار و علمی در ارتباط با عرضه های اولیه صورت نمی گیرد و این یک نقطه ضف است. به همین دلیل عرضه های اولیه بلافاصله متناوب درصد میخورد و بالا میرود. یعنی قیمت اولیه درست نبوده است. این اتفاق باعث میشود هم برای سهامدار عمده که سهم را عرضه میکند محدودیت ایجاد شود هم روش بوک بیلدینگ اجرا نشود. این موضوع نقطه ضعفی برای سیستم است که هنوز درمورد عرضه های اولیه جایگاه و موقعیت خود را پیدا نکرده است. روشی باید پیدا شود که عرضههای اولیه مبتنی بر میزان تقاضا و تحلیل کارشناسی قیمت بخورد.