پیام نفت ارزان به اقتصاد ایران

نکته مهم درباره کویید ۱۹ این است که نه تنها سیستم سلامت و بهداشت کشورها را درگیر خود کرده، بلکه روی کسبوکارها نیز اثرات زیادی گذاشته است. بازار نفت نیز به تبع سایر بازارها در طی یکی دو ماه گذشته سقوط غیرمنتظرهای را تجربه کرده است و براساس آخرین برآورد صدوق بینالمللی پول، اقتصاد جهانی طی سال جاری رشد اقتصادی در حدود منفی سه درصد را تجربه میکند و با برآوردهای فعلی در سال ۲۰۲۱ اقتصاد جهان به سال ۲۰۱۹ باز میگردد، اما چشمانداز بازار نفت مقداری بحرانیتر است و به احتمال زیاد بازگشت بازار نفت به میانگین سال ۲۰۱۹ در ۲۰۲۲ رقم خواهد خورد.

تردیدی نیست که تحولات جدیدی در اقتصاد جهانی در حال شکلگیری است. نفت زیرمجموعه انرژیهای تجدیدناپذیر است و حتما روزی به پایان خواهد رسید و کشورهای صاحب آن نیز به خوبی میدانند که ذخایرشان در سالها و دهههای آینده تمام خواهد شد. ساختار انرژی جهان چند سالی است که دچار دگرگونی شده است.

افزایش شدید قیمت جهانی نفت در سالهای ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۴ که قیمت نفت در محدوده ۱۰۰ تا بیش از ۱۴۰ دلار در بشکه قرار گرفت، تاثیر قابل توجهی در این تغییر ساختار داشته است. در آن دوره طولانی بالا بودن قیمتهای نفت تولید انواع سوختهای رقیق را اقتصادی و به صرفه کرد و این سوختها مجال عرضه اندام پیدا کردند. در واقع توسعه فناوری و مشخص شدن آستانه اقتصادی انرژیهای رقیب نفتخام مستقیم، نقشه جهان را بسیار منعتف تر از گذشته کرده است.

افزایش قابل توجه تولید نفت و گاز شیلی در ایالات متحده علاوه بر اینکه این کشور را به یک صادرکندده گاز طبیعی و بعضی فراوردهای نفتی تبدیل کرد، قدرت مانور این کشور را در آزاد کردن و به کارگیری بخشی از ذخایر استراتژیک نفتی خود افزایش داد و این به کنترل تلاطمهای بازار کمک کرد.

در شرایط فعلی ویروس کرونا و تبعات اقتصادی گسترش این ویروس موجب کاهش شدید تقاضا در بازار جهانی نفت شده است که البته باید توجه داشت که اگر کرونا هم نبود، روند قیمت جهانی نفت روبه کاهش بود و کرونا این روند را تشدید کرد. این برای ما و دیگر کشورهای نفتی و اقتصادهای وابسته به نفت یک هشدار است. این کاهش بر سابقه تقاضای جهانی نفت که این روزها به واسطه کرونا اتفاق افتاده است، فردا میتواند به واسطه یک تحول فناورانه مثل اقتصادی شدن و رایج شدن خودروهای برقی یا هیدروژنی تکرار شود.

ترتیبات جدید حاکم بر بازار نفت دارای آثار جدیدی در بازار است که انتظار کاهش قیمتهای نفت در بلندمدت و افزایش درجه رقابت در بازار، همراه با محدودتر شدن رانتهای نفتی برای کشورهای صادرکننده نفت از بهترین آنها است، اما کاهش قیمتهای نفت در بلندمدت برای کشورهایی که دارای وابستگی زیادی به درآمدهای نفتی در بودجه دولت و ترازهای خارجی هستند، میتواند چالشبرانگیز باشد و پایداری اقتصادی آنها را در بلندمدت با مخاطرات جدیدی روبهرو کند.

در عین حال بسیاری از صادرکنندگان نفت جهان دارای ذخایر نفت قابل توجهی هستند که میتوانند سالها مورد بهرهبرداری قرار گیرند و فروش آنها مستلزم یافتن راهکارهایی برای تضمین امنیت تقاضای نفتخام در آینده و برخورداری از سهم بازار مناسب است. بنابراین کشورهای صادرکننده نفت با ویژگیهای یاد شده با یک دوگانه میان اهداف کوتاهمدت حداکثرسازی درآمد نفتی از طریق حمایت از قیمتهای نفت بالاتر و اهداف بلندمدت امنیت تقاضا نفت از طریق حفظ سهم مازاد روبهرو هستند.

چشمانداز بازار نشان میدهد که ماههای اوریل و می، رکوردار کاهش تقاضا هستند؛ چراکه اوج بیماری کرونا در ایالات متحده پایان این ماه و ماه آینده است و از آن جا که ایالات متحده هم صادرکننده و هم مصرفکننده بزرگ دنیا است، در نتیجه تحولات در این کشور و کاهش تقاضا از سوی آن مستقیما بر بازار نفت اثرگذار است، بنابراین قیمت نفت در این ایام پایین خواهد بود.

از سوی دیگر، به نظر نمیرسد که اعضای اوپک پلاس و حتی عربستان سعودی انتظار این افت قیمت در اوایل ماه مارس را پیش از این داشتند و تصور نمیکردند که کویید ۱۹ این فشار باورنکردنی را به اقتصاد جهانی وارد کند.

با شرایط اتفاق افتاده قیمت نفت پایین بسیاری از کشورهای خاورمیانه دچار مشکلات شدید شدهاند؛ چراکه دولتهایشان به شدت وابسته به دلارهای نفتی هستند. با وجود این، اگرچه ایران از تحریمهای اعمالی متضرر شده و تولید آن کاهش یافته است، اما به شکل کنایه آمیزی نسبت به سایر کشورهای منطقه از این آسیب و شوک نفتی مصون مانده، چراکه به واسطه تحریمهای تحمیلی غرب از وابستگی آن به دلارهای نفتی کاسته شده و ایران از این شوک نفتی نسبت به شوکهای نفتی سالهای ۲۰۰۸، ۲۰۰۹ آسیب کمتری دیده است.

سیاستهای سلطهطلبانه آمریکا در بازار نفت در طول سه سال گذشته باعث شد تا میان دو کشور بزرگ نفتی یعنی عربستان و روسیه نوعی از تقابل یا جنگ قیمتی ایجاد شود که قیمتهای نفت را به کمتر از ۲۰ دلار در هر بشکه رسانده است. البته به دلیل بحران کرونا، روسیه به فکر مذاکره بازگشت و توافق جدیدی بر روی کاهش تولید نفت میان کشورهای عضو اوپکپلاس شکل گرفت.

اما به هر ترتیب به نظر میرسد مسکو با درک تهدیدهایش از کاهش سهم بازار استراتژی بلندمدت پایین نگه داشتن قیمت نفت با هدف باز پس گرفتن بخشی از بازار آمریکا را دنبال و تلاش میکند تا با انجام اصلاحات اقتصادی، آسیبپذیری خود را در برابر تکانههای کاهش قیمت نفت محدودتر کند. در این میان ایران، حداقل در سالهای اخیر همواره با رویکردی کوتاهمدت به دنبال سیاستهایش در سازمان اوپک بوده که قیمتهای نفت و درآمدهای صادراتی این کشور را در بازه زمانی نزدیک افزایش دهد، اما به نظر میرسد در ترتیبات جدید حاکم بر بازارهای نفت جهان پیگیری این سیاست در بلندمدت زیانبار خواهد بود.

سقوط اخیر قیمت نفت این پیام را برای ایران و برخی از کشورهای عربی به همراه داشت که رویای نگه داشتن نفت در زیر زمین و فروش آن در آینده با قیمتهای سه رقمی به احتمال زیاد ناممکن خواهد بود. از این رو شاید بهتر این باشد که با استخراج نفت و فروش آن و سرمایهگذاری با دلارهای حاصله در صنایعی همچون پتروشیمی و گاز از رقبا عقب نیافتند.