چشم‌انداز ۱۰ ساله کشاورزی جهان

چشمانداز ۱۰ ساله کشاورزی جهان ترسیم شد. در گزارشی که نتیجه همکاری مشترک بین سازمان همکاریهای اقتصادی و توسعه (OECD) و سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل متحد (FAO) است، بر این نکته تاکید شده است که تامین امنیت غذایی از مسیر تجارت عبور میکند و بدون انجام پیشبینیهای غیر واقعبینانه، تحلیل خود را بر فرضیات کلیدی خاصی که ممکن است در محیط اقتصاد کلان طی ۱۰ سال آینده اتفاق بیفتد، استوار کرده است. از یک نگاه کلی، این گزارش میتواند برای کلیه کشورها در سطح جهانی، منطقهای و ملی به منظور شناخت روند تحولات کشاورزی و محصولات غذایی و داشتن تصویری جامع و کلان مفید باشد.

از این رو برخی نتایج کاربردی این پژوهش در حوزه سیاستگذاری کشاورزی و غذا در کشورهای در حال توسعه، با تاکید بر وضعیت کشاورزی در ایران میتواند قابل استفاده باشد. در این گزارش که از سوی محمدحسین عمادی، رئیس کمیته فنی کشاورزی فائو و فاطمه پاسبان، عضو هیات علمی موسسه پژوهشهای برنامهریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی گردآوری شده، مولفههای تاثیرگذار بر چشمانداز بخش کشاورزی تشریح شده است. بر این اساس، سه مولفه در این حوزه تاثیرگذار است که عبارتند از؛ «تغییرات جمعیت»، «اقتصاد کلان و نرخ رشد جهانی اقتصاد» و «قیمت جهانی انرژی». این گزارش معتقد است هزینه سرانه غذا در سطح جهانی به ویژه در کشورهای با درآمد متوسط افزایش مییابد.

در عین حال بازارهای جهانی محصولات کشاورزی علاوه بر بیماری کووید- ۱۹، با اختلالات و ابهامات دیگری نیز روبهرو است. از نظر عرضه موضوعاتی از جمله گسترش بیماریها و آفات مانند تب خوکی یا تهاجم ملخ صحرایی و... میتواند عرضه محصولات کشاورزی را با محدودیت روبهرو سازد. در طرف تقاضا نیز مقولههایی از قبیل رژیمهای غذایی در حال تحول، ادراک مصرفکننده، با توجه به نگرانیهای سلامت غذا و واکنشهای سیاستی به روند افزایش چاقی مفرط مطرح هستند. در این چارچوب نوآوریهای دیجیتالی در زنجیره عرضه کشاورزی تاثیرات مهمی بر دو بخش عرضه و تقاضا خواهد داشت. همچنین توافقنامههای تجاری آینده و تغییر روابط تجاری بین چند بازیگر مهم نیز بر بازارها تاثیرگذار خواهد بود.

بر اساس دادههای ارائهشده در حال حاضر، منطقه آسیا و اقیانوسیه بیشترین سهم را در تولید جهانی کشاورزی دارند که تقریبا نیمی از تولید جهانی را به خود اختصاص میدهند و اروپا و آسیای میانه و آمریکا عهدهدار ۴۵ درصد دیگر هستند. طبق پیشبینی، طی دهه آینده انتظار میرود بیشتر رشد تولید در نتیجه افزایش بهرهوری (یعنی بازده بالاتر و شدت محصول) اتفاق بیفتد و بخش محدودی از طریق گسترش اراضی کشاورزی (۳/ ۱ درصد) در سطح جهانی حاصل شود.

نگاه کلان

گزارش «چشمانداز ۱۰ ساله کشاورزی» نتیجه یک تلاش مشترک بین سازمان همکاریهای اقتصادی و توسعه (OECD) و سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل متحد (FAO) است. این گزارش دادهها، سیاستها و متخصصان کشورها و سازمان را تجمیع کرده و همراه با سازمانهای دولتی کشورهای عضو و با کمک گرفتن از مدل تعادل جزئی (Aglink-Cosimo)، تحلیل اجماعی در مورد ارزیابی بلندمدت بازار جهانی کالاهای کشاورزی ارائه داده است. نکته مهمی که گزارش مزبور به آن تکیه میکند، پیشبینی در مورد آینده نیست، بلکه یک سناریوی مشروط از آن چیزی است که ممکن است تحت فرضیات کلیدی خاصی در مورد محیط کلان اقتصادی طی ۱۰ سال آینده اتفاق بیفتد. پیشبینیهای میزان تولید، مصرف، تجارت کالا و قیمت محصولات مختلف کشاورزی که در این گزارش توصیف و تحلیل شدهاند، ۱۰ سال از سال مبدأ را پوشش میدهد و هرسال منتشر میشود که گزارش منتشره فعلی از سال جاری میلادی تا سال ۲۰۲۹ را پوشش داده است.

چشمانداز کشاورزی ۲۰۲۹-۲۰۲۰

براساس گزارش چشمانداز ۱۰ ساله کشاورزی طی ۱۰ سال آینده حدود ۸۵ درصد از رشد تولیدات جهانی محصولات کشاورزی به دلیل ارتقای راندمان و بازدهی تولیدات خواهد بود که در نتیجه بهکارگیری فناوریهای نوین و استفاده از نهادههای پربازده، سرمایهگذاری در فناوریهای نوین تولید و روشهای کشت بهتر اتفاق میافتد. در این میان افزایش تولید در نتیجه تحول در شیوه بهرهبرداری از زمین به واسطه برداشتهای چندگانه در یک سال نیز سهمی حدود ۱۰ درصدی در این رشد خواهد داشت. به دلیل محدودیت منابع، تنها ۵ درصد از سهم افزایش تولید نتیجه افزایش سطح زیر کشت بوده که پایینترین سطح طی یک دهه اخیر است، اتفاقی که شاید حاکی از حرکت به سوی کشاورزی پایدار باشد.

نکته قابل توجه این است که این گزارش تاکید دارد جریان تجارت نقش کلیدی و مهم در تامین امنیت غذایی کشورها ایفا میکند، بهخصوص در کشورهایی که از فقر منابع رنج میبرند و کشورهایی که واردات نقش قابل توجهی در تامین غذا، مصرف کالری و پروتئین آنها دارد. همچنین برای صادرکنندگان نیز تجارت نقش کلیدی در تامین امنیت زندگی، معاش روستاییان و بهرهبرداران بخش کشاورزی بازی میکند. بنابراین وجود یک سیستم تجارت بینالمللی قابل اتکا و پیشبینی، تضمینی برای هر دو گروه مصرفکنندگان و تولیدکنندگان خواهد بود. باید اذعان کرد که این گزارش به شکل بسیار کمرنگ و ظاهری به پیامدهای عظیم و بلندمدت کووید- ۱۹ پرداخته است. تمامی پیشبینیهای سازمانهای اقتصادی معتبر جهانی همچون بانک جهانی و صندوق بینالمللی پول تا زمان انتشار این گزارش معترف هستند که در یک قرن و نیم گذشته هیچ رویداد جهانی نتوانسته اقتصاد بینالمللی را تا این شدت و وسعت تحت تاثیر قرار دهد.

همچنین به دلیل تداوم این بیماری عالمگیر کماکان و هر روز به عمق تاثیر این رویداد افزوده میشود و هیچ چارچوب مدونی به منظور پیشبینی و تحلیل پویای این رویداد و تاثیر آن بر سیستم غذا و کشاورزی تاکنون تدوین نشده است. در گزارش مزبور، مولفههای اصلی و تاثیرگذار بر چشمانداز بخش کشاورزی بهصورت سنتی سه فاکتور اصلی شامل؛ ۱- تغییرات جمعیت ۲-اقتصاد کلان و نرخ رشد جهانی اقتصاد و۳- قیمت جهانی انرژی است. این در حالی است که مبانی اصلی پیشبینیها اصلاح نشده تا منعکسکننده شرایط خاص و غیرمنتظره ایجاد شده توسط ویروس کووید-۱۹ باشد. از این رو ضرورت دارد پیامدهای بنیادی این بیماری بر رشد اقتصادی کشورها که مهمترین عامل تاثیرگذار بر مدل تحلیلی این گزارش بوده مورد بازنگری قرار گیرد تا بتواند مبنای قابل قبولی برای توصیههای ارائه شده قرار گیرد.

در گزارش مزبور سعی شده پیامدهای فوری این بیماری عالمگیر برای بازارهای جهانی کشاورزی با استفاده از یک سناریو شبیهسازی مورد بررسی قرار گیرد. نویسندگان گزارش معتقد هستند که شاخصهای کلان اقتصادی در دوره ۱۰ ساله شوک کوتاهمدت خواهد داشت اما در بلندمدت به روند طبیعی خود باز خواهند گشت. در این شبیهسازی پیشبینیها برای سالهای اولیه دوره با استفاده از شاخصهای تاثیر کلان اقتصادی اولیه کووید-۱۹ انجام شد. پیشبینیهای اولیه برای سالهای مورد نظر در دوره چشمانداز، مطابق با محرکهای اقتصادی و روندهای موثر بر بازارهای جهانی کشاورزی است. در حال حاضر منطقه آسیا و اقیانوسیه بیشترین سهم را در تولید جهانی کشاورزی دارند که تقریبا نیمی از تولید جهانی را به خود اختصاص میدهند.

اروپا و آسیای میانه و آمریکا نیز عهدهدار ۴۵ درصد دیگر هستند. طی دهه آینده انتظار میرود که در آسیا و اقیانوسیه تولید محصولات زراعی، دامی و ماهی ۱۷ درصد رشد یافته که علت اصلی آن رشد ۲۵ درصدی تولید در هند است و در آمریکای لاتین رشد تولید ۱۵ درصد است. رشد تولید در اروپا و آسیای میانه متوقف شده و در آمریکای شمالی بهرهوری کشاورزی در حال حاضر در سطح بالایی قرار دارد و سیاستهای محدودکننده (بهعنوان مثال سیاستهای زیست محیطی و رفاه حیوانات) رشد بیشتر تولید را محدود میکند.

از طرف دیگر، کشورهای جنوب صحرای آفریقا و خاور نزدیک و شمال آفریقا سهم اندکی از تولید جهانی کالاهای اساسی کشاورزی را به خود اختصاص دادهاند. با این حال با توجه به کوچک بودن تولید آنها و پایین بودن سطح بهرهوری، رشد تولید در این دو منطقه طی ۱۰ سال آینده به ترتیب ۲۱ درصد و ۱۶درصد پیشبینی شده است. گزارش چشمانداز کشاورزی پیشبینی میکند تا سال ۲۰۲۹ تولید جهانی محصولات زراعی تقریبا ۱۵ درصد افزایش یابد. انتظار میرود که مناطق کمدرآمد و مناطق در حال ظهور به دلیل دسترسی بیشتر به منابع زمین و نیروی کار بیشترین رشد تولید خود را در محصولات زراعی را طی ۱۰ سال آینده تجربه کنند و حدود۵۰ درصد از رشد تولید جهانی را از آن خود کنند. سیاستهای خودکفایی ملی در مواد غذایی نیز از این افزایش تولید به ویژه برای غلات پشتیبانی و حمایت میکند.

اروپا و آسیای میانه و آمریکای شمالی همچنان بهطور قابل توجهی در تولید محصولات زراعی جهانی سهم خواهند داشت و سهم خود از تولید جهانی را به ترتیب در سال ۲۰۲۹ با ۱۹ درصد و ۱۷ درصد حفظ خواهند کرد. با این حال رشد تولید در این مناطق محدودتر خواهد بود.

چشمانداز قیمت

به منظور تعیین چشمانداز، قیمتهای تجارت بینالمللی در بازارهای کلیدی بهعنوان قیمت مرجع استفاده شده است. پیشبینی قیمتهای کوتاهمدت تحتتاثیر اثرات اخیر بازار است. (همانند خشکسالی، بیماریهای گیاهی و حیوانات، تغییر سیاست) در حالی که در سالهای بعدی دوره، پیشبینی قیمت فقط با توجه به شرایط عرضه و تقاضا است.

جمعبندی

پایین آمدن قیمت کالاهای کشاورزی باعث میشود میلیونها مصرفکننده در سراسر جهان سود برند، زیرا باعث افزایش دسترسی اقتصادی آنان به مواد غذایی میشود. با این حال قیمت پایین نیز میتواند بر درآمد تولیدکنندگانی که نتوانستهاند از طریق بهبود بهرهوری به میزان کافی هزینههای خود را کاهش دهند، فشار آورد. علاوه بر این قیمتهای پایین کشاورزی انگیزه کشاورزان را برای سرمایهگذاری در فناوریهایی که ممکن است باعث افزایش سود بیشتر شود،کاهش دهد. بهطور کلی پیشبینی میشود که تقاضای مداوم برای کالاهای کشاورزی با دستاوردهای بهرهوری در تولید برآورده شده و قیمت واقعی کشاورزی را نسبتا آرام و ثابت نگه دارد. با این حال شوکهای دورهای بهطور موقت میتواند باعث افزایش و نوسان قیمت شود. به دلیل بهبود تابآوری سیستمهای تولید و دسترسی به تجارت جهانی، آثار چنین شوکهایی با گذشت زمان رو به کاهش است. با این حال، تغییرات آب و هوایی، میتواند احتمال وقوع حوادث شدید آب و هوایی را افزایش دهد که این اتفاق میتواند منجر به تغییرات شدیدتر در روند قیمتها شود.