کدام همسایه مشتری اصلی کالاهای ایرانی است؟

در شرایطی که ایران با استفاده از تجربه صادرات غیرنفتی در دو سال ابتدایی تحریمهای ترامپ، به دنبال افزایش فعالیتهای تجاری در سال ۱۳۹۹، شیوع ناگهانی ویروس کرونا در ایران و تمامی نقاط جهان، این برنامه بر هم ریخت و با محدودیتهایی که دولتها در مسیر تردد و مرزهایشان قرار دادند، بخش مهمی از تجارت خارجی در ماههای ابتدایی سال قبل یا متوقف شد یا به کندی پیشرفت.

هرچند در ماههای بعد جهان تلاش کرد اقتصاد را همزمان با کرونا ادامه دهد و تحت تاثیر همین تغییر رویه بخشی از فعالیتها از سرگرفته شد اما در نهایت، میانگین آمار تجارت جهانی افت قابل توجهی را به ثبت رساند و در این میان آمار ایران نیز مستثنی نبود.

در کنار کرونا، تداوم تحریمها نیز باعث شد شرایط برای تجارت خارجی ایران دشوارتر شود زیرا تحت تاثیر این ویروس، سفرهای هیئتهای تجاری نیز به حداقل رسید و به همین دلیل بازاریابی سنتی تاجران ایرانی و البته جابجایی ارز با دور زدن تحریمها نیز دشوار شد، با این وجود در سال گذشته نیز تجارت خارجی ایران حیات خود را ادامه داد و هرچند در قیاس با سالهای قبل افت در صادرات و واردات قطعی بود اما لااقل بخشی از نیازهای مهم کشور تامین شد.

همسایهها مبنای تجارت ایران

آمارهای رسمی منتشر شده از تجارت خارجی ایران در سال گذشته نشان میدهد که جز چین به عنوان اصلیترین صادرکننده و واردکننده کالا از ایران، بخش مهمی از تجارت خارجی کشور در میان ۱۵ کشور همسایه و منطقه انجام شده است.

ایران با ۱۵ کشور امارات متحده عربی، افغانستان، ارمنستان، آذربایجان، بحرین، عراق، کویت، قزاقستان، عمان، پاکستان، قطر، روسیه، ترکیه، ترکمنستان وعربستان سعودی دارای مرزهای آبی وخاکی است و میزان تجارت خارجی کشور با کشورهای همسایه در سال گذشته ۸۲ میلیون و ۵۳۵ هزار و ۳۸۹ تن انواع کالا برابر با ۳۶ میلیارد و ۵۰۲ میلیون و ۳۱۵ هزارو ۸۶۹ دلار بوده است که ۵۶ درصد وزن و حدود ۵۰ درصد کل تجارت با دنیا را شامل میشود.

در میان مقاصد اصلی صادراتی، چین همچنان با واردات بیش از ۲۵ درصد از کل صادرات ایران بیشترین فعالیت را داشته اما پس از چین همسایه غربی ایران، عراق قرار دارد. عراق که در برههای از سال قبل حتی جایگاه چین را نیز در این آمار گرفت، در سالهای گذشته همواره به عنوان یکی از مقاصد اصلی صادراتی ایران مطرح بوده و تنوع کالایی قابل توجهی را نیز برای یک بازار صادراتی به خود اختصاص داده است. در سال ۱۳۹۹، بیشترین حجم صادرات کشورمان به عراق بوده است با ۲۵ میلیون و ۶۷۰ هزارو ۳۹۲ تن وبه ارزش ۷ میلیاردو ۴۴۸ میلیون و ۴۳۱ هزارو ۶۷۳ دلار. ضمن آنکه کمترین حجم صادرات را هم به بحرین داشته ایم که برابر با هشت میلیون و ۴۷۳ هزارو ۷۰۴ دلار بوده است. با توجه به اختلاف نظرهای سیاسی ایران با بحرین و عربستان سعودی و همچنین شرایط جنگی کشورهایی مانند یمن یا اوضاع نابسمان سالهای قبل کشورهایی مانند سوریه، این کشورهای حاضر در منطقه، سهم محدودی از کل تجارت خارجی ایران را به خود اختصاص میدهند.

پس از عراق، اصلیترین مقاصد صادراتی محصولات و کالاهای ایرانی به ترتیب امارات متحده عربی با ۱۵میلیون و ۴۳۷هزار و ۵۶۶تن به ارزش چهار میلیارد و ۶۶۱میلیون و۶۲۱هزار و ۶۸۲دلار، ترکیه با دو میلیارد و۵۳۶ میلیون و۶۱۶ هزارو ۶۸۸ دلار وافغانستان با دو میلیارد و۳۰۸ میلیون و۴۰۱ هزارو ۲۵۹ دلار هستند.

در کنار صادرات، واردات بخش مهمی از واردات ایران نیز از طریق کشورهای همسایه انجام میشود. جدای از چین که در این حوزه نیز با بیش از ۲۵ درصد، اصلیترین صادرکننده کالا به ایران به شمار میرود، در سال ۱۳۹۹ نزدیک به ۱۴میلیون و ۷۰۰هزار تن کالا ارزش ۱۶میلیارد و ۱۴۵میلیون دلار از کشورهای پانزده گانه همسایه وارد کشور شده است که ۴۳.۵درصد وزن و ۳۶.۵درصد کل واردات کشور از کشورهای جهان، از همسایگان بوده است. بیشترین حجم واردات کشور از همسایگان نیز از امارات متحده عربی با پنج میلیون و ۱۳۶ هزار و ۵۳۴ تن کالا و به ارزش ۹ میلیارد و ۷۵۷ میلیون و ۷۸۷ هزارو ۵۹۱ دلار و کمترین میزان واردات را هم از کشور بحرین به ارزش ۹۴۶ هزارو ۸۰۸ دلار بوده است. همچنین اصلی ترین مبادی واردات کشورمان از همسایگان نیز پس از امارات متحده عربی، کشورهای ترکیه با ۴میلیارد و ۴۰۰ میلیون و ۹۱ هزارو ۸۲ دلار و روسیه با یک میلیارد و ۷۰ میلیون و ۲۵۶ هزارو ۲۶۲ دلار هستند.

تجارت با شمالیها

آنچه که امروز در کنار تدام تجارت سنتی اهمیت فراوانی دارد، عضویت کشور در توافقات دو و چند جانبه بین المللی برای افزایش همکاریهای اقتصادی است. تجارت آزاد یا تجارت بر اساس تعرفه ترجیحی اصلیترین کاربرد این توافقات است که امروز در سطوح مختلف دوجانبه، منطقهای و حتی جهانی در دستور کار قرار دارد.

ایران پس از مدتها در جا زدن در این حوزه، سرانجام در آبان۹۸، عضویت خود در اتحادیه اقتصادی اوراسیا را برای یک دوره سه ساله آغاز کرد. هرچند بناست پس از این سه سال، دو طرف برای دائمی کردن این توافق و حتی تجارت آزاد جمع بندی جدیدی داشته باشند اما به نظر میرسد لااقل در شرایط دشوار ماههای گذشته، آمار تجارت ایران با کشورهای حاشیه دریای خزر که تعدادی از آنها در اتحادیه اوراسیا نیز عضو هستند، رشد قابل توجهی نداشته است.

ایران در سال ۱۳۹۹ توانسته است بیش از ۶میلیون و ۲۴۲ هزار تن کالا به ارزش دو میلیارد و ۵۲۵هزار دلار با چهار کشور حاشیه دریای خزر تجارت غیر نفتی داشته باشد. سهم صادرات ایران به چهار کشور روسیه، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان، سه میلیون و ۱۲۵هزار و ۷۰تن به ارزش یک میلیارد و ۳۲۰میلیون و ۸۵۶هزار و ۴۶دلار است. آذربایجان با یک میلیون و سه هزار و ۸۷تن به ارزش ۵۱۰میلیون و ۹۸۷هزار و ۲۴۲دلار اولین مقصد کالاهای ایرانی در حاشیه دریای خزر در سال ۹۹ بود.

روسیه با یک میلیون و ۵۱هزار و ۷۱تن به ارزش ۵۰۴میلیون و ۵۷۵هزار و ۶۲۴دلار، با کمی اختلاف نسبت به آذربایجان دومین مقصد و قزاقستان با ۳۳۷هزار و ۸۳۷تن به ارزش ۱۶۷میلیون و ۸۷۷هزار و ۷۳۰دلار، در جایگاه سوم و نهایتا ترکمنستان با ۷۳۳هزار و ۷۵تن کالا به ارزش ۱۳۷میلیون و ۴۱۵ هزار و ۴۵۰دلار در جایگاه چهارم مقاصد صادراتی ایران در بین چهار کشور همسایه ایران در خزر قرار دارد.

در سال گذشته سه میلیون و ۱۱۷هزار و ۲۶۶تن کالا به ارزش یک میلیارد و ۲۰۳میلیون و ۸۴۷هزار و ۱۰۴ دلار از این چهار کشور وارد کشور شده که ۹۴درصد وزن و ۸۹درصد ارزش کل واردات به کشور روسیه با دو میلیون و ۹۳۳هزار و ۴۵۸تن به ارزش یک میلیارد و ۷۰میلیون و ۲۵۶هزار و ۲۶۲دلار تعلق دارد. تراز تجارت کشورمان با کشورهای حاشیه دریای خزر در سال ۱۳۹۹ مثبت ۱۱۷میلیون دلار بوده است. روسیه به عنوان اصلیترین عضو اوراسیا، در میان همسایگاه دریای خزر نیز بزرگترین شریک ایران بوده است.

کشورهای عربی و ترکیه

بررسی تجارت ایران در سال گذشته نشان میدهد که در میان کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، تنها امارات متحده عربی در میان شرکای اصلی تجاری ایران جایگاه خود را حفظ کرده است. نام امارات متحده عربی در میان واردکنندگان اصلی کالا به ایران قرار دارد و این کشور همچنان از واردکنندگان عمده کالا از ایران نیز محسوب میشود که بخش عمده ای از کل این تبادلات از طریق شیخ نشین دوبی انجام میشود. در میان دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس، قطر و عمان با وجود روابط سیاسی قابل قبول با ایران، در میان شرکای اصلی تجاری کشور نیستند و بحرین و عربستان سعودی نیز لااقل فعلا به عنوان بازار بالفعل کالاهای ایرانی محسوب نخواهند شد.

جدای از کشورهای عربی، مورد ترکیه نیز عجیب است. این همسایه غربی ایران، در سالهای قبل توانسته بود به عنوان یکی از شرکای اصلی کشور خود را مطرح کند اما به دنبال تحریمهای امریکا و کاهش جدی واردات نفت و محصولات وابسته به آن، تجارت مشترک میان دو کشور به شدت کاهش یافت.

کل تجارت کشور در سال ۱۳۹۹ به ترکیه۱۱میلیون و ۱۷۸هزار تن کالا به ارزش ۶میلیارد و ۸۵۶میلیون دلار بوده است که سهم صادرات ۶میلیون و ۳۶۱هزار تن به ارزش دو میلیارد و ۵۱۲میلیون دلار و سهم واردات چهار میلیون و ۸۱۷هزارتن به ارزش چهار میلیارد و ۳۴۴میلیون دلار بوده است.

با در کنار هم قراردادن تمام این آمارها، دو موضوع اصلی در تجارت خارجی ایران خود را نشان میدهد. نخست آنکه بخش مهمی از کل تجارت خارجی کشور در سال گذشته، با چین و کشورهای همسایه و منطقه انجام شده است. این موضوع نشان دهنده کاهش تنوع بازارهای صادراتی و وارداتی است که در بلند مدت میتواند به آسیب پذیری اقتصاد ایران و البته دور شدن از بازارهای جهانی منجر شود. دومین موضوع پایین بودن سطح تجارت خارجی ایران در کشورهای منطقه است. حمید زادبوم – رئیس سازمان توسعه تجارت – چندی پیش گفته بود که میزان واردات کشورهای همسایه و منطقه ایران در طول یک سال بیش از ۱۰۰۰ میلیارد دلار تخمین زده میشود و این در حالی است که کل عدد صادرات غیر نفتی ایران در سالی که گذشت کمتر از ۴۰ میلیارد دلار بوده که بیش از یک چهارم آن به چین صادر شده است. به این ترتیب با وجود آنکه ایران بخش مهمی از تجارت خارجی خود را بر شرکای منطقهای استوار کرده، در عین حال نیز نتوانسته از این بازار بزرگ، سهمی مطلوب از آن خود کند.