معادن مصالح سنگی در معرض ورشکستگی/ 1.5 میلیون شغل همراه با رکود مسکن از بین رفت

اگر تاکنون دست به ساخت مسکن یا تعمیرات گسترده خانه خود زده باشید، غیرممکن است که کار شما به استفاد از بتن نکشیده باشد.

مهندسهای فعال در حوزه ساختمان همواره یک مثال مصطلح دارند و معتقد هستند بتن بعد از آب دومین ماده پرکاربرد دنیا است. این ماده خاکستری رنگ بیروح در نگاه اول شاید چندان جذابیتی نداشته باشد اما دانش مرتبط با این رشته به اندازهای عمیق است که تا کنون هیچ کس در دنیا ادعای تسلط کامل به آن را نکرده و اگر کسی پیدا شود که چنین ادعایی را مطرح کند، احتمالا دانشی در این رشته کسب نکرده است.

به نظر میرسد، اگر به طور تصادفی از 10 نفر در کوچه و خیابان سوال کنیم که مهمترین جزء سازنده بتن چیست، احتمالا هر 10 نفر از سیمان به عنوان مهمترین جزء سازنده بتن نام ببرند. با این وجود بهتر است بدانیم که امروزه در دنیا شاهد ساخت بتنهایی هستیم که اثری از سیمان خاکستری رنگ در آن نیست.

بنابراین سیمان نمیتواند مهمترین سازنده بتن باشد. توجه دقیقتر به اجزای تشکیل دهنده این ماده ساختمانی مشخص میکند، مهمترین جزء بتن آن جزئی است که بیشتر از 80 درصد ساختار این ماده را تشکیل داده و در اصطلاح مهندسان مصالح سنگی عنوان میشود.

طبیعتا توجه به مسئله کیفیت و دوام بتن میتوان تاثیر قابل توجهی بر کیفیت ساخت واحدهای مسکونی ما داشته باشد و نمیتوان از تولید انبوه مسکن به عنوان یکی از راهکارهای ساماندهی این بازار نام برد اما توجهی به مسئله بتن و مصالح سنگی نکرد.

در همین رابطه با شدت گرفتن نیاز به مسکن و نابهسامانی گسترده در بازار این کالای اساسی، مسئله ساخت 4 میلیون واحد مسکونی در طول 4 سال به یکی از وعدههای رئیسجمهور منتخب مردم در سال 1400 مطرح شد.

طبیعی است، ساخت مسکن در این حجم بدون توجه به مسئله بتن و مصالح سنگی میسر نبوده و از این رو به منظور بررسی بیشتر پیرامون این مسئله به سراغ پژمان تیموری، مولف کتاب راهنمای جامع تولید سنگدانه بتن و آسفالت رفتیم تا در ارتباط با این مسئله به بحث بنشینیم.

لازم به تاکید است، کتاب راهنمای جامع تولید سنگدانه بتن آسفالت که دایره المعارف این حوزه به حساب میآید و از معدود کتب جامع به رشته تحریر درآمده در حوزه مصالح سنگی است، نتیجه تجربه و دانش 20 ساله نویسنده را در قالب هزاران صفحه به آیندگان هدیه داده است.

در قالب این مصاحبه مواردی از جمله اهمیت توجه به کیفیت مصالح و بتن در انبوهسازی، بررسی ظرفیت تولید معادن شن و ماسه، بررسی امکان تحقق ساخت 4 میلیون مسکن و ارتقای دانش در حوزه مصالح ساختمانی مورد بحث قرار گرفته است.

مشروح این گفتگو به شرح ذیل است:

*1.5 میلیون شغل همراه با رکود بازار مسکن از بین رفت

به عنوان سوال اول به سراغ بررسی شرایط کنونی صنعت مصالح ساختمانی، به خصوص مصالح سنگی و بتن برویم، در طول 8 سال گذشته این صنعت چه فراز و فرودهایی را تجربه کرده و در حال حاضر با چه شرایطی دست و پنجه نرم میکند؟

تیموری: تولید مسکن در طول 4 سال گذشته با رکود شدید مواجه شد. بر اساس آمار بدست آمده از تعداد پروانههای ساختمانی صادرشده توسط شهرداریهای کشور، در سال 1389 میزان واحدهای مسکونی ساخته شده از 824 هزار مسکن فراتر رفت. این در حالی است که آمار ساخت مسکن در سالهای اخیر به کمتر از 350 هزار واحد مسکونی در سال کاهش پیدا کرده و همین امر خبر از کاهش 57 درصدی ساخت و ساز در کشور میدهد.

فارغ از مسائل به وجود آمده پیرامون ارتباط کاهش ساخت و ساز مسکن و نیاز موجود به این کالای اساسی، رکود صنعت ساختمان زمینه تهدید اشتغال وسیعی در این حوزه شده است.

آیا آماری از کاهش اشتغال مسکن در این حوزه میتوان ارائه داد؟ این مسئله را از این جهت سوال میکنم که همه میگویند ساخت مسکن به شرایط رکود مطلق وارده شده و اشتغال بسیاری در این حوزه از میان رفته است اما همچنان شاهد ارائه آمار مستندی نیستیم.

تیموری: بر اساس آمار داده ستانده، ساخت هر 100 متر مربع مسکن در سال زمنیه اشتغال 1 نفر به صورت مستقیم و 1.5 نفر به صورت غیر مستقیم را فراهم میکند.

بر مبنای همین آمار و محاسبات و در شرایطی که میانگین متراژ واحدهای مسکونی کشور را 100 متر مربع در نظر بگیریم، میتوان اذعان کرد، رکود صنعت ساختمان در طول 7 سال گذشته زمینه بیکاری سالانه 1.2 میلیون نفر را فراهم کرده است.

*بسیاری از معادن مصالح سنگی در معرض ورشکستگی قرار دارند

با توجه به این موضوع رونق بازار مسکن میتواند ظرفیت ویژهای برای کاهش نرخ بیکاری رقم بزند؟

تیموری: بله دقیقا همینطور است. بر این اساس، رونق بازار مسکن در سالهای آینده علاوه بر اینکه یک ضرورت به منظور پاسخ به تقاضای انباشت موجود به حساب میآید، میتواند نقش جدی در رونق گرفتن صنایع وابسته به مسکن ایفا نماید.

به سوال ابتدای بحث برگردیم، وضعیت کنونی معادن مصالح سنگی در کشور در حال حاضر چگونه است؟

تیموری: یکی از مهمترین مصالح مورد نیاز برای ساخت مسکن، شن و ماسهای است که از معادن کشور تامین میشود. معادن مصالح سنگی در طول سالهای اخیر به تبعیت از رکود ساخت و ساز مسکن شرایط بسیار دشواری را پشت سر گذاشته و تعداد بسیاری از معادن کشور در مرز بحران ورشکستگی قرار گرفتهاند.

از سوی دیگر گردش مالی نامناسب در سالهای اخیر زمینه بیتوجهی معدنداران به مسائل بهینهسازی تولید را به وجود آورده است. این مسئله میتواند علاوه بر بحران مالی، زمینه مشکلات متعددی از جمله از میان رفتن ذخیره معادن را به وجود بیاورد.

*معادن شن و ماسه کوهی باید در اولویت استفاده قرارگیرند

با توجه به این مسئله که اشاره فرمودید و با توجه به اینکه اغلب معادن شن و ماسه فعال در کشور در حوزههای آبرفتی مورد بهرهبرداری قرار میگیرد، آیا باید نگران محیط زیست این مناطق باشیم؟

تیموری: بله دقیقا بر خلاف نقاط مختلف دنیا که عمده مصالح ساختمانی خود را از منابع کوهی تامین میکنند، در کشور ما عمده معادن در حوزههای آبرفتی متمرکز شده و با توجه به عمیق شدن پیت و همچنین مصرف آب زیاد شاهد آسیب نسبتا گسترده به محیط زیست هستیم. البته در این بین معادنی نیز وجود دارد که به توسعه پایدار میاندیشند و با توسعه تکنولوژی مصرف آب خود را به حداقل رساندهاند اما به طور کلی نسبتا محیط زیست و معادن شن و ماسه ما نسبت مثبتی نیست.

یک نکته فنی؛ اینکه گفته میشود مصالح کوهی به جهت شکستگی بیشتر از مصالح آبرفتی نمیتوانند کیفیت بتن را ارتقا دهند، نمیتواند دلیل روی آوردن فعالان این حوزه به سمت حوزههای آبرفتی تلقی شود؟

تیموری: با توجه به اینکه دانهبندی معادن آبرفتی مصالح ساختمانی، گستره دانهبندی مورد نیاز را پوشش نمیدهد، لذا شاهد این هستیم که مواد حاصل از این منابع قرضه در سنگ شکن به طیف دانهبندی مورد نظر تبدیل میشود. زمانی که شما محصول را از سنگ شکن تحویل میگیرید، از نظر درجه شکستگی دیگر تفاوت چندانی میان مصالح کوهی و مصالح آبرفتی نیست و مسئله سهولت در برداشت بی زحمت منابع قرضه دلیل مغفول ماندن معادن مصالح سنگی کوهی است.

*1200 معدن فعال شن و ماسه در کشور وجود دارد

به نظر میرسد اگر آماری از میزان معادن شن و ماسه یا همان مصالح سنگی فعال در کشور وجود داشته باشد، بتوان تصویر دقیقی از وضعیت کنونی این رشته صنعت به دست آورد؟ آیا آماری در این حوزه موجود است؟

تیموری: به استناد به روزترین آمار معادن در حال بهرهبرداری کشور که از سوی دفتر صنعت، معدن و زیربنایی مرکز آمار ایران منتشر شده است، معادن شن وماسه 24 درصد از 5 هزار معدن فعال کشور را به خود اختصاص داده است.

به عبارت دیگر در حال حاضر 1200 معدن شن و ماسه فعال در سطح کشور وجود دارد. این در حالیست که بخش عمدهای از معادن کشور طی سالهای اخیر به دلیل شرایط مالی نامناسب از مدار فعالیت خارج شدهاند.

در حال حاضر عواملی نظیر محدودیت تامین آب و برق، بهرهوری نامناسب فعالیت و بیتوجهی به استقرار تکنولوژیهای به روز از مشکلات اساسی معادن مصالح سنگی در کشور است و از سوی دیگر رکود صنعت ساخت و ساز نیز ضریب اثر تمام مشکلات عنوان شده را چندین برابر کرده و این صنعت را در شرایط بحرانی قرار داده است.

دولتی که از نیمه مرداد ماه سال جاری به سر کار میآید، احیای تولید انبوه مسکن در قالب ساخت 4 میلیون واحد مسکونی در طول 4 سال را به مردم وعده داده است. پس از بیان این وعده بخشی از بدنه کارشناسی کشور معتقد بود، ساخت این تعداد واحد مسکونی عملا امکان پذیر نیست و وعده دولت وعده غیر واقعی و انتخاباتی به حساب میآید، به نظر شما به عنوان یک متخصص ارشد حوزه مصالح ساختمانی، در حوزه تامین مصالح ساختمانی آیا امکان عملیاتی ساخت 1 میلیون مسکن مهیا است؟

تیموری: همانگونه که اشاره کردیم در حال حاضر 1200 معدن شن و ماسه فعال در کشور وجود دارد. با توجه به ردهبندی معادن فعال شن و ماسه کشور، معادن کوچک شن ماسه روزانه 700 تا 800 تن تولید را به ثبت میرسانند. این در حالیست که معادن متوسط شن ماسه روزانه 1000 تا 1200 تن تولید دارد. همچنین معادن بسیار بزرگ کشور بیشتر از 2000 تن تولید روزانه دارند.

بر اساس این اطلاعات ارائه شده، معادن فعال کشور که تنها بخشی از معادن موجود شن و ماسه را شامل میشوند، در کمترین حالت ظرفیت تولید 250 میلیون تن مصالح سنگی در طول سال را دارا هستند.

بار دیگر باید تاکید کنم که بخش عمدهای از ظرفیت تولید مصالح ساختمانی کوهی در آمار ارائه شده لحاظ نشده و در کشور نیز مورد بهرهبرداری قرار نمیگیرند، در حالیکه عمده کشورهای پیشرفته به دلیل پیوستهای زیست محیطی تنها از مصالح کوهی برای تولید شن و ماسه استفاده میکنند.

در شرایطی که تنها نیمی از ظرفیت تولید سالانه مصالح ساختمانی کشور به مسئله ساخت مسکن اختصاص پیدا کند و مابقی در سایر فعالیتهای عمرانی زیرساختی مورد استفاده قرار گیرد، میتوان محاسبه کرد، معادن شن و ماسه ساخت سالانه چند واحد مسکونی را پوشش میدهند.

*نیمی از ظرفیت فعال معادن شن ماسه ساخت 1.8 میلیون مسکن در سال را پوشش میدهند

بر اساس این مفروضات آماری که ارائه کردید، ساخت سالانه چند میلیون مسکن با اتکا به توان فعلی و روز تولید مصالح ساختمانی میسر است؟

تیموری: برای این برآورد به شواهد فنی دیگر نیز نیاز داریم. اولین مسئله برآورد حجم میانگین بتن مصرفی در سازه است که میتوان چیزی حدود ۰.۴ مترمکعب به ازای هر متر مربع زیربنا در نظر گرفت. به عنوان مثال برای یک ساختمان با 100 متر مربع زیربنا چیزی حدود 40 متر مکعب بتن مصرف میشود.

در شرایطی که مقدار شن و ماسه در هر متر مکعب بتن ساختمانی در حدود 1700 کیلوگرم تا 1800 کیلوگرم باشد، لذا ساخت هر 100 متر مربع واحد مسکونی نیاز به 70 تن مصالح شن و ماسه دارد.

بر همین مبنا نیمی از ظرفیت حداقلی تولید معادن شن و ماسه فعال در کشور میتواند زمینه ساخت 1.8میلیون واحد مسکونی در سال را پوشش دهد.

طبیعتا این اطلاعاتی که ارائه کردید، با در نظر گرفتن حداقل توان تولید فعلی بود. پس امکان ساخت 4 میلیون مسکن در طول 4 سال از نظر مصالح سنگی قابلیت تحقق دارد؟

تیموری: با توجه به اطلاعات ارائه شده، معادن شن و ماسه فعال در سطح کشور در حداقلیترین حالت تولید خود میتوانند به راحتی زمینه پاسخ به تقاضای بخش مسکن را فراهم کرده و بدون هیچ محدودیتی یکی از نیازهای اساسی عرصه ساخت و ساز را تامین کنند.

*ارتقای کیفیت بتن باید در ساخت 4 میلیون مسکن میخکوبی شود

با توجه به مسئولیتی که شما در مدیریت کنترل کیفیت خط 7 متروی تهران بر عهده داشتهاید، ارتقای کیفیت مصالح ساختمانی کشور از جمله بتن تا چه اندازه اهمیت دارد؟

تیموری: در حال حاضر مقاومت مدنظر برای سازههای ما از جمله واحدهای مسکونی و به طور کلی مستغلات، در کمترین حد یعنی 20 مگاپاسکال ردهبندی میشود، طبیعی است که در ساخت چنین بتنی با این مقاومت کم نیازی به تامین کیفیت ندارد اما ما تا ابد نمیتوانیم این دست فرمان را ادامه دهیم و از بتنهای کم مقاومت استفاده کنیم. ارتقای مقاومت و دوام بتن مسئلهای است که دیر یا زود باید مد نظر قرار گیرد و در ساخت همیت 4 میلیون مسکنی که از آن یاد کردید، میتوان ارتقای مقاومت بتن به صورت تدریجی را میخکوبی کرد.

زمانی که به سراغ مقاومت بالاتر برویم، کیفیت تازه معنا پیدا میکند و دیگر نمیتوان با استفاده از مصالح سنگی بی کیفیت، استاندارهای مقاومت را پاس کرد و این مسئله یک نقطه عطف تاریخی در حوزه ساخت و ساز کشور است.

به عنوان سوال پایانی، آیا نهادهای ذیربط در این حوزه تلاشی برای این ارتقا کردهاند؟

تیموری: در حال حاضر نهادهایی نظیر مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی و انجمن بتن ایران به عنوان مراکز تخصصی این حوزه تلاش گسترد ه‍ای برای ارتقای کیفیت مصالح ساختمانی به خرج دادهاند و دانش این حوزه را در مرز دانش روز دنیا گسترش دادهاند اما فعالیت این نهادهای پژوهش محور به تنهایی کافی نیست و راس سیستم سیاستگذار با اتکا به قانون باید این مسئله را مهیا کند.