تعرفه‌گذاری پلکانی برق؛ دستورکار مهم وزارت نیرو در دولت سیزدهم

در هفته گذشته رکوردهای مصرف برق یکی پس از دیگری شکسته شد و ناترازی صنعت برق کشور از مرز ۱۲ هزار مگاوات گذشت. این رقم بیسابقه در حالی ثبت شد که مکرراً اطلاعیهها و درخواستهایی مبنی بر کاهش مصرف برق از سمت مسئولین توانیر منتشر میشد.

آنچه بعد از اتفاقات صنعت برق طی ماههای گذشته ثابت شد، این بود که تنها با درخواست و کارهای رسانهای و فرهنگی نمیتوان مصرف برق پرمصرفها را کاهش داد. پرمصرفهایی که حدود ۱۰ درصد از مشترکان را تشکیل میدهند ولی ۲۰ برابر مشترکان عادی برق مصرف میکنند و قطعاً هیچ ابایی هم از این مصرف بالا و پرداخت هزینهاش ندارند. نمونه واضح آن را در قبض چند میلیون تومانی فوتبالیست معروف دیدیم.

به طور کلی متوسط مصرف خانگی در ایران معادل ۱۰۵۸ کیلووات ساعت برای هر نفر برآورد میشود. این در حالی است که متوسط جهانی این آمار معادل ۱۸۲ کیلووات ساعت است. یعنی میزان سرانه مصرف برق خانگی در ایران ۶ برابر متوسط جهانی است.

بر اساس محاسبات، در حال حاضر یارانه پنهان بخش انرژی چیزی بالغ بر یک میلیون میلیارد تومان، یعنی بیشتر از کل بودجه عمومی کشور است. به گفته سخنگوی صنعت برق، فقط یارانه پنهان بخش برق حدود ۱۳۰ هزار میلیارد تومان است. یارانه پنهان همان مبلغی است که دولت بابت تولید و عرضه انرژی نمیگیرد و جایی، به جز محاسبات بودجهای محاسبه نمیشود. یارانه پنهان در صنعت برق، شامل دو بخش است؛ اول اینکه دولت قیمت واقعی خوراک گاز را از نیروگاهها نمیگیرد و دوم تعرفه برق مصرفی مشترکان است.

آسیب این نوع یارانه به اقتصاد زمانی مشخص میشود که بدانیم همه افراد جامعه بهرهمندی یکسانی از آن ندارند. یعنی دهکهای درآمدی بالا، بهره بیشتری از این یارانه میبرند و دهکهای پایین و اقشار ضعیف جامعه حداقل بهره را از این یارانه میبرند.

تعرفه پلکانی؛ راهکار اجتناب ناپذیر پیش روی دولت سیزدهم

طبیعتاً از مهمترین اقداماتی که وزارت نیروی دولت آینده باید در دستور کار خود داشته باشد، سر و سامان دادن به این یارانه پنهان از جمله در صنعت برق است. این اقدام که نیاز به یک روحیه تحولخواهانه دارد، علاوه بر آثار عدالتمحوری که دارد، میتواند بار مالی قابل توجهی را از دوش وزارت نیرو بردارد تا به توسعه نیروگاهها و افزایش تولید برق بپردازد.

کارشناسان کشورمان پس از بررسی مدلهای تعرفهگذاری در کشورهای مختلف، به مدل تعرفهگذاری پلکانی (IBT)رسیده اند. این مدل بیان میکند که مصرف خانوارهای کممصرف رایگان شود، مصرف خانوارهای خوش مصرف و معمولی به صورت شرایط فعلی باشد و تعرفه خانوارهای پرمصرف به میزان برق تجدیدپذیر یا صادراتی باشد تا پرمصرفها به سمت مصرف بهینه سوق داده شوند و اگر هم مصر به مصرف زیاد هستند، تعرفه معقول را بپردازند. درآمد دولت نیز از این محل افزایش یابد.

به این منظور پلکانهای مصرفی مختلفی برای حاملهای انرژی، از جمله برق باید در نظر گرفته شود. بررسی وضعیت مصرف برق در کشور نشان میدهد سرانه مصرف ماهانه برق مشترکین خانگی ۲۱۴ کیلووات ساعت بوده است و نیز ۸۷ درصدی از مشترکین کمتر از ۳۰۰ کیلووات ساعت در ماه برق مصرف میکنند. در نتیجه در صورتی که پلکان ۳۰۰ کیلووات ساعت به عنوان الگوی مصرف ماهانه معرفی شود، میتوان تعرفه بالاتر از آن را به قیمت تمام شده برق نزدیک کرد.

IBT مدلی است که بسیاری از کشورهای دنیا با اهداف مختلف از آن استفاده کردهاند. به طور مثال این نظام تعرفه گذاری در کشورهای توسعهیافته از جمله آمریکا، ژاپن و کره جنوبی با هدف توسعه فناوریهای کم مصرف و در کشورهای چین و هند با هدف کاهش شدت مصرف انرژی و تشویق به صرفهجویی به اجرا در آمده است. بر اساس برخی مطالعات جهانی که در سال ۲۰۰۵ انجام شد، حدود ۷۰ درصد از کشورهای دنیا از مدل قیمتگذاری IBT استفاده میکنند. این مطالعات نشان میدهد که اغلب کشورهای دنیا از یک نظام سه یا چهار پلهای برای تعرفههای برق استفاده میکنند به طوری که غالباً بازه پله اول بین ۵۰ تا ۱۰۰ کیلووات ساعت است.

لازم به ذکر است دولت در سالهای اخیر قصد داشت پلکان اول این طرح، یعنی رایگان کردن تعرفه برق مشترکین کممصرف را اجرا کند. طرحی که برق امید نامیده شد و بنابر آمار مسئولین توانیر برق حدود هشت میلیون نفر رایگان را رایگان کرد ولی نحوه اجرای آن انتقاداتی هم به همراه داشت.

در طرح برق امید بنا بر این بود که برای مشترکین پر مصرف ۱۶ درصد افزایش هزینه رخ دهد و مشترکین کممصرف هم از تخفیف ۱۰۰ درصدی برخوردار شدند. واضح هست که این میزان افزایش تعرفه به هیچ وجه بازدارندگی لازم را برای ثروتمندان و پرمصرفها نداشت و تبعات عدم موفقیت این طرح در خاموشیهای امسال مشخص بود. همچنین اجرای ناقص طرح و پوششدهی خانههای خالی نیز از سایر انتقاداتی بود که به این طرح وارد شد.

جالب است بدانید بنابر اظهارات مدیرعامل توانیر میزان مصرف تنها ۸۵۰ هزار مشترک پرمصرف، برابر با هشت میلیون مشترکی است که برقشان در این طرح رایگان شده است. بنابر این دولت با صرف هزینهای به مراتب کمتر از این طرح میتوانست گامی بلندتر در راستای محقق شدن عدالت در مصرف قدم بردارد.

در مجموع با توجه به متوسط بالای مصرف انرژی در کشور، حجم بالای یارانه پنهان بخش برق و ناعدالتی گسترده نسبت به استفاده از این یارانه دولتی، استفاده از مدل تعرفهگذاری پلکانی ضروری به نظر میرسد. و لازم است دولت سیزدهم با اجرای این نظام تعرفه گذاری، ضمن مهار مشترکان پرمصرف، از منابع مالی حاصل از آن برای توسعه ظرفیت نیروگاهها استفاده کرده و اقتصاد نیروگاههای خصوصی را بهبود ببخشد؛ ضمن اینکه با توجه به تقاضای کشورهای همسایه برای واردات برق از ایران، زمینه تقویت دیپلماسی انرژی کشور نیز فراهم خواهد شد.

با توجه به اینکه علیاکبر محرابیان به عنوان وزیر پیشنهادی نیرو در دولت سیزدهم معرفی شده است باید دید آیا اقدامی در راستای تحول در ساختار نابرابر بهرهمندی از یارانه آب و انرژی میدهد یا خیر. در برنامه پیشنهادی محرابیان به تعرفهگذاری پلکانی تنها در بخش آب و آبفا اشاره شده و در بخش برق اشارهای به این بحث مهم نشده و لازم است نمایندگان کمیسیون انرژی در جلسات بررسی وزرای پیشنهادی به این بحث مهم هم توجه کنند.