خشکسالی و مدیریت بحران جهانی آب

وزارت نیرو در گزارشی نوشت: واقعیت این است که بیشتر مسائل و مشکلات حاصل دستکاریها و بهرهبرداریهای بیحد و مرز بشر از منابع طبیعت بوده و همین امر اکنون به چالشی بزرگ برای زندگی و آینده او در زمین تبدیل شده است.

در این بین شاید موضوع «خشکسالی و تأمین آب» ضروریترین و فوریترین نیاز برای ادامه حیات بشری باشد؛ دهههاست که کارشناسان، دانشگاهها و نهادهای بینالمللی در خصوص بحران آب و اینکه این موضوع میتواند به بحرانهای اجتماعی، اقتصادی و چه بسا سیاسی و امنیتی منجر شود، هشدار میدهند و آنچنان که شایسته است گوش شنوایی برای این هشدارها وجود نداشته. شاید بتوان گفت که در سالهای اخیر با بروز و ظهور اثرات کم آبی، مقامات و حتی مردم عادی نیز بیش از گذشته در حال لمس آن هستند.

مسائل مربوط به بحران و مدیریت آب از دیدگاه سازمان ملل متحد پس از مشکل جمعیت به عنوان دومین مسئله اصلی جهان شناخته شده است. باید توجه داشت که امکان افزایش منابع آب شیرین جهان و حل این بحران از این طریق وجود ندارد.

طبق گزارش سازمان یونسکو در سال ۲۰۱۲ تنها کمتر از یک درصد کل منابع آب کره زمین شیرین است و حدود ۶۳ درصد از کل منابع آب شیرین به صورت یخ در یخچالهای قطب شمال، قطب جنوب و یخچالهای کوهستانی، خارج از دسترس مستقیم انسان قرار دارد. ۱۱ کشور برزیل، روسیه، چین، کانادا، اندونزی، ایالات متحده آمریکا، هند، کلمبیا و جمهوری دموکراتیک کنگو، ۶۱ درصدد کل منابع شناخته شده آب شیرین را در اختیار دارند.

اغلب کشورهای غرب آسیا از نظر آب شیرین بسیار فقیر هستند. جدی بودن بحران آب در خاورمیانه به گونهای است که در ۱۱ سال آینده بسیاری از کشورها قادر نخواهند بود آب مورد نیاز کشاورزی، صنعتی، آشامیدنی و دیگر مصارف خود را تأمین کنند. امروزه بیش از ۲۶ کشور در جهان کمبود آب دارند که ۹ کشور در خاورمیانه قرار دارد.

این گزارش تاکید دارد که خاورمیانه خانه ۶ درصد جمعیت جهان است و از سویی تنها یک درصد آب شیرین جهان را در خود جای داده است، به همین دلیل کشورهای این منطقه باید یک تصمیم حیاتی بگیرند تا فاصله بین میزان تقاضا و عرضه منابع آب را کاهش دهند.

ایران نیز از این وضعیت مستثنی نیست؛ سال گذشته آبی یعنی سال ۱۴۰۰-۱۳۹۹ خشکترین سال آبی در ۵٢ سال گذشته بود و آثار این خشکسالی به وضوح خود را در روانآبها، ذخیره سدها و دریاچهها و تالابهای کشور نشان میدهد. طبق اعلام مرکز پایش خشکسالی کشور، به طور متوسط میانگین بارشها در سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ نسبت به ۱۳۹۹-۱۳۹۸ با کاهش ۵٠ درصدی روبهرو بود و در نیمه شرقی کشور، کمبود بارش تجمعی سال آبی اخیر نسبت به سال آبی گذشته بیش از ٧٠ درصد کاهش داشت. استانهای شرقی کشور مانند سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان، خراسان جنوبی، خراسان رضوی و خراسان شمالی بین ۵٠ تا ٧٠ درصد بارش کمتر از نرمال را در سال آبی اخیر داشتند.

تداوم کم بارشی در بیش از یک فصل موجب خشکسالی و به تدریج با طولانیتر شدن کم بارشی شدت خشکسالی نیز افزایش مییابد. سال آبی گذشته تمام استانهای کشور بارش کمتر از نرمال داشتند و خشکسالی شدید تا بسیار شدید در تمام کشور حاکم شد. خشکسالی یک پدیده مخرب، خزنده و فراگیر است و در صورت تداوم داشتن خسارتهای بسیار زیادی را در بخشهای مختلف و به خصوص به کشاورزی تحمیل میکند.
خشکسالی شدید سبب کاهش تولید یا عدم برداشت محصول و بیکیفیتی و عدم رشد کافی محصولات کشاورزی در مناطق وسیعی از کشور میشود.

کاهش دبی آب رودخانهها باعث کاهش محصولات کشاورزان و خسارت به محیط زیست و حیاتوحش شده است. بیشتر دریاچههای کشور خشک شدهاند و در فصل گرم آتشسوزی جنگلها وسعت و شدت بیشتری داشت.

خشکسالی و تغییر اقلیم موضوعی جدی و البته جهانی است؛ مهمترین اقدامی که مردم و دولت میتوانند انجام دهند سازگاری با کم آبی و توسعه فعالیتها متناسب با ظرفیتهای آبی در دسترس با رعایت حقابه محیط زیستی است.

با توجه به روند افزایش دما و تغییرات اقلیم در کوتاهمدت چارهای جز ایجاد سازگاری با منابع موجود و کمآبی نداریم. با ادامه روند تغییرات اقلیم باید خود را با وضعیت موجود سازگار کنیم و سراغ استفاده بهینه از منابع، شیوههای نوین کشاورزی و آبیاری و استفاده از الگوهای اقتصادیتر در کشاورزی برویم. در مصرف آب شرب نیز باید سراغ کاهندههای مصرف و فرهنگسازی برای کاهش مصرف برویم و در صنعت نیز باید استفاده چندباره از پسابها و تصفیه آنها را در برنامه داشته باشیم چون منابع آبی جدید برای استحصال وجود ندارد. مواجهه با این شرایط یک اقدام جمعی و مشترک در جهت سازگاری با کمآبی بوده و رسیدن به این هدف، اراده جمعی مردم و مسئولان امکانپذیر است.