کارنامه یک ساله صنایع معدنی

صنایع معدنی در سال۱۴۰۰ چه شرایطی را تجربه کرد؟ بیبرقی، قطع گاز، پاندمی، جهش قیمت و جنگ اوکراین چه اثری بر تولیدکنندگان مواد معدنی و محصولات و فرآوردههای این حوزه داشت؟ آیا از آمارهای تولید صنایع معدنی در این سال میتوان به وضعیت این بخش پی برد؟ بررسیها نشان میدهد سال۱۴۰۰ برای صنایع معدنی کشور سال بیثباتی و عدماطمینان بود. در این سال کمبودهای زیرساختی ناشی از عـدمبهروزرسـانی ساختارهای تولید و عرضه برق، آب و گاز همسو با توسعه صنایع معدنی فشار زیادی را به فعالان این بخش وارد کرد.

این وضعیت موجب شد تا از یکسو بنگاههای بزرگ بخش معدن مجبور شوند در پروژههای عظیم توسعه زیرساختی ورود کرده و متحمل هزینههای بسیاری شوند و از دیگر سو به دلیل قطع مکرر برق و گاز با کاهش درآمد روبهرو شوند. گرچه نقطهقوت این سال افزایش میزان صادرات محصولات معدنی و فلزات اساسی توسط بنگاههای بزرگ کشور بود، اما کمبودهای زیرساختی در کنار بخشنامههای خلقالساعه درباره نحوه فروش محصولاتی نظیر فولادخام و... به خریداران داخلی و خارجی موجبات محدودشدن درآمدهای ارزی صنایع را رقم زد. از جمله وقایع مهم سال۱۴۰۰بخش معدن و صنایع معدنی، افول تولید در دو مقطع از سال در بنگاههای این حوزه بود که عمدتا ناشی از خاموشی سراسری برق یا قطع گاز بود. بزرگترین قربانی این وضعیت نیز ابتدا صنعت سیمان و سپس صنعت فولاد بود که فشار بالایی را از این ناحیه متحمل شدند و در مقایسه با سال۱۳۹۹، مجبور شدند افت تولید چند صدهزار تن تا چندمیلیون تنی را تجربه کنند.

مرور دادههای وزارت صنعت، معدن و تجارت نشان میدهد در سال۱۴۰۰ دوازده نوع کالای مهم تولیدشده در بخش معدن و صنایع معدنی وضعیت نامتعادلی داشتهاند. با اینکه برخی از این کالاها با رشد تولید روبهرو بوده و نسبت به سال۱۳۹۹ آمار بهتری را به ثبت رساندهاند، اما در ارقام و کالاهای مهم، افول تولید ملموس و قابلتوجه است. برای نمونه در بخش فولاد کل تولید به حدود ۲۸میلیون و ۱۱۵هزار تن محدود شده است. این عدد برای محصولات فولادی کمتر از این بوده و به حدود ۲۵میلیون و ۱۲۷هزار تن کاهش یافته است. در بخش سیمان نیز که ارزشافزوده قابلتوجهی دارد، تولید کل کشور در سال۱۴۰۰ به ۶۳میلیون و ۷۶هزار تن عقبگرد کرده است. این یعنی به دلیل قطع برق و خاموشیهای سالگذشته که یکبار در تابستان (از ناحیه برق) و یکبار هم در زمستان (از ناحیه گاز) به صنایع مختلف کشور تحمیل شد، تولید سیمان با افت ۶میلیون تنی مواجه شد، تولید فولادخام کاهشی ۵۰۰هزار تنی را تجربه کرد و کشور در بخش محصولات فولادی با نزول یکمیلیون و ۴۰۰هزار تنی محصول مواجه گشت.

در بخش کنسانتره زغالسنگ نیز کشور با افت ۲۲۵هزار تنی محصول روبهرو شد تا در نهایت در کارنامه سال۱۴۰۰ میزان تولید این محصول به سطح یکمیلیون و ۴۷۴هزار تن عقبگرد کند. علاوه بر افت دو رقمی تولید کنسانتره زغالسنگ در کشور، تولید چینی بهداشتی در کشور نیز با نزول ۵/ ۱۴درصدی مواجه شده است.

صنایع داخلی این کالا در حالی در سال۱۴۰۰ حدود ۱۰۰هزار تن تولید داشتهاند که در سال۱۳۹۹ تولید آنها از مرز ۱۱۸هزار تن گذشته بود. افت تولید ظروف شیشهای بهعنوان مصرفکننده بزرگ ماده معدنی سیلیس دیگر اتفاقی بود که در سال۱۴۰۰ دامنگیر صنایع معدنی بود. در این کالا نیز کشور با توجه به افت ۲/ ۲درصدی تنها موفق به تولید ۷۲۸هزار و ۶۰۰ تن محصول شد.

در کنار نیمهتاریک عملکرد صنایع معدنی در سال۱۴۰۰، نیمه روشن این بخش هم نیازمند توجه است. این نیمه عمدتا ناشی از موفقیت کشور در رشد تولید آلومینیوم و مس و نیز افزایش تولید صنایع فعال در کشور در سه محصول شیشه جام، ظروف چینی و کاشی و سرامیک است.

در این سال با توجه به رشد قابلتوجه بهای مس و آلومینیوم، افزایش تولید و جهش صادراتی بنگاههای تولیدکننده این دو فلز ملموس بود. در بخش مس، تولید کشور با ۸/ ۲درصد رشد در کالای کاتد روبهرو شد تا مجموع تولید این محصول در ایران در سالگذشته به ۲۹۹هزار تن برسد. رقمی که حدود ۸هزار تن بیش از تولید کل کشور در سال۱۳۹۹ بوده است. در بخش محصول آلومینا، رشد تولید بالا نبوده و در سطح ۷/ ۰درصد به ثبت رسیده است. ایران در سال۱۴۰۰ توانسته در محصول آلومینا کمی بیش از ۲۳۰هزار تن تولید داشته باشد. رقمی که در سال۱۳۹۹ نیز در همین حد و حدود بوده است.

آنچه موجب جهش تولید بخش آلومینیوم ایران شده، شمش آلومینیوم و عرضه آن در بازارهای داخلی و خارجی بوده است. در این محصول ایران در کل سال۱۴۰۰ به رشد ورای ۲۵درصد رسیده تا تولید صنایع داخلی از مرز ۵۷۱هزار تن عبور کند. رشد ۱۱۵هزار تنی تولید شمش آلومینیوم آن هم تنها در یک سال دستاورد مناسبی است که باید آن را نقطه اوج صنایع معدنی کشور در سال۱۴۰۰ اعلام کرد.

در بخش کاشی و سرامیک نیز عملکرد کشور بهنسبت مناسب بوده است. در سالی که گذشت، تولید کاشی و سرامیک در ایران به میزان ۵میلیون تن افزایش یافت. این میزان افزایش تولید سبب شد تا رشد کشور در این محصول به ۳/ ۱درصد برسد. این بخش که بهشدت تحتتاثیر رکود و رونق حوزه مسکن و ساختوسازهای عمرانی است، ارزشافزوده بالایی تولید میکند. طبق آمارهای صمت، کل تولید کشور در این محصول در سال۱۴۰۰ معادل ۴۵۵میلیون و ۸۸۵هزار مترمربع بوده است. در کنار رشد اندک کاشی و سرامیک، رشد بالای شیشه جام قابلتوجه است. کشور در سال۱۴۰۰ در این محصول با رشد ۴/ ۱۷درصدی روبهرو شد که این موضوع احتمالا رشد بالای تولید سیلیس و سایر فرآوردههای معدنی بهکار رفته در تولید شیشهجام را بازگو میکند.

در این بخش کل تولید کشور در سال۱۴۰۰ به ورای یکمیلیون و ۳۶۲هزار تن رسیده که رقم قابلتوجهی است و نسبت به سال۱۳۹۹، بیش از ۲۰۰هزار تن افزایش تولید را بازگو میکند. از آنجا که تولید چینیآلات در کشور دامنه گسترده و سابقه دیرینهای دارد، رشد تولید در بخش ظروف چینی خبر خوشایندی است. در این کالا کشور در سال۱۴۰۰ توانسته رشد ۱/ ۸درصدی را تجربه کند. این عدد به معنای افزایش حدودا ۵هزار تنی در تولید و عبور از سطح تولید ۶۱هزار تن است. در سال۱۳۹۹ کل تولید کشور در این کالا حدود ۵۶هزار تن بود. عملکرد تولید کشور در این ۱۲ رقم کالا در حالی به این شکل به ثبت رسیده است که در سالگذشته وضعیت ماهانه تولید این محصولات گویای اثرپذیری بالای بخش معدن و صنایع معدنی از سیاستها، تحولات جهانی و نیز اتفاقات سیاسی-اقتصادی- زیستمحیطی است. در ادامه با بررسی فراز و فرود تولید محصولات معدنی طی روند ۱۲ماهه ۱۴۰۰، سعی میشود تحلیلی قابلقبول از چرایی بالا یا پایین رفتن میزان تولید در ماههای مختلف سال ارائه شود.

«دنیایاقتصاد» پیشتر در گزارشی تحلیلی نشان داده بود ترکیب چهار عامل «کمبود سرمایه درگردش»، «سختی دسترسی به قطعات و مواداولیه»، «مداخلات دولتی در سطح بنگاه» و «کمبود تقاضا در بازارهای داخلی و خارجی» موجب نوسان تولید در سال۱۳۹۹ شده است.

اثر این ۴عامل در سال۱۴۰۰ کماکان پابرجا بود و روی صنایع معدنی اثر ویژهای داشته، بهطوریکه بسیاری از تحولات در نتیجه همین مسائل در این بخش بروز کرد، با این حال در سال۱۴۰۰ نقش عامل خاموشی و قطع گاز بهعنوان نهاده اصلی تولید معدنی به ۴عامل قبلی اضافه شد و فضای سختی را برای تولیدکنندگان ایجاد کرد.

روند ماهانه محصولات معدنی

در فراز و فرود تولید محصولات معدنی و آمد و شد آنها رمز و رازهای بسیاری هست که فهم آن نیازمند تجزیه و تحلیل آمار تولید ماهانه این کالاهاست.

برای نمونه وقتی از بین ۱۲ کالای تولیدشده در بخش معدن و صنایع معدنی ۹کالا در تابستان با افت تولید روبهرو شدهاند، اثر بیبرقی بر بنگاههای داخلی کاملا مشخص میشود. در عین حال وقتی در اسفندماه نیمی از محصولات معدنی با افت تولید روبهرو شده و نیمی دیگر با رشد تولید بهکار خود پایان دادهاند، این موضوع خبر از اثرگذاری تحولات خارجی و رویههای داخلی بر میزان تولید کشور در کالاهای مذکور است. بیشترین اثرگذاری خاموشی برق بر ۱۲کالای مختلف بخش معدن و صنایع معدنی در سالگذشته بر ۲ کالای فولاد و سیمان بوده است. کاهش این دو کالا در برهه زمانی قطع برق در تابستان میلیونی بوده است. فولادخام که در اردیبهشت بیش از ۷/ ۲میلیون تن تولید داشته در نتیجه قطعبرق در ماههای خرداد، تیر و مرداد افت تولید جدی را تجربه کرده بهطوریکه محصول ماهانه این بخش به کمتر از نصف کاهش یافته و تا ۳۳/ ۱میلیون تن تنزل پیدا کرده است.

موضوعی که در نهایت باعث شد تا بخشی از اهداف صادراتی تولیدکنندگان داخلی محقق نشود. فولاد البته در شهریور دوباره به دوره رشد بازگشت و حدود ۷۰۰هزار تن بیشتر از مرداد تولید کرد. این روند در ماههای مهر و آبان نیز ادامه پیدا کرد تا میزان تولید فولادخام کشور به ورای رقم ۷/ ۲میلیون تنی اردیبهشتماه برسد. به این ترتیب تولید فولادخام در آبان ۱۴۰۰ به نقطه اوج سالانه رسید و از مرز ۸/ ۲میلیون تن عبور کرد. این روند پس از آبان دوباره معکوس شد و تا پایان بهمن ادامه یافت تا در نهایت میزان تولید ماهانه فولادخام در کشور به مرز ۲میلیون تن عقب بنشیند. البته صنعت فولاد در اسفند با رشد حدودا ۵۰۰هزار تنی فولادخام نسبت به بهمن۱۴۰۰، حجمی بالغ بر ۲میلیون و ۵۱۵هزار تن تولید محصول داشت. البته این صنعت در اسفند۱۴۰۰ در بخش تولید محصولات و مقاطع عملکرد خوبی نداشته و با افتی محسوس نسبت به بهمن۱۴۰۰، حدود ۲میلیون و ۳۵هزار تن محصول تولید کرده است. در این بخش یعنی محصولات فولادی، وضعیت مشابه فولادخام بوده و همان فراز و فرود، اینجا نیز تکرار شده است.

البته نقطه اوج تولید محصولات فولادی در شهریور تجربهشده جاییکه تولید این محصول با عبور از سطح معمول خود، به نزدیک ۳میلیون تن در ماه رسیده است. میزان تولید انواع محصولات فولادی پس از شهریور اما پیوسته نزولی و نوسانی بوده است، در واقع از شهریور تا بهمن ۱۴۰۰ افت تولیدی به میزان حدود ۹۵۰هزار تن تجربه شده تا در بهمن میزان این قبیل تولیدات به محدوده ۲میلیون تن برسد.

گزارش صمت همچنین نشان میدهد تولید کاتد مس هم نوسانی بوده و در محدوده زمانی خاموشیها، کاملا تولید تحتتاثیر بیبرقی قرار گرفته است، در واقع در ماههای ابتدایی سال۱۴۰۰ تولید صعودی بوده و در خرداد میزان تولید مس کاتدی به ۴/ ۲۷هزار تن رسیده است. این عدد اما در نتیجه قطع برق تنزل پیدا کرده است.

میزان تولید ماهانه کشور در این کالا در تیر و مرداد حدود ۲۱هزار تن بوده است، پس از رفع معضل در ماههای بعدی، تولید به قله خود در شهریورماه رسیدو تا ۲۸هزار و ۹۰۰ تن افزایش یافت. تا پایان سال اما این رقم تکرار نشد و تنها در اسفند میزان تولید با اندکی رشد نسبت به بهمن ماه، از مرز ۲۶هزار و ۲۰۰ تن گذشت.

مرور گزارش صمت بازهم موید اثرگذاری بیبرقی بر تولید شمش آلومینیوم است. در سهماهه نخست ۱۴۰۰ روند صعودی بوده و میزان تولید از ۴۱هزار تن در ابتدای سال و ماه فروردین به ۵۲هزار تن در خرداد ۱۴۰۰ رسیده است. در ماههای بعدی اما روند به سمتی رفته است که تولید شمش آلومینیوم کاهشی شده و ابتدا به ۳۹هزار تن و سپس به ۴۲ تا ۴۳هزار تن در فاصله تیر تا شهریور رسیده است. نقطه اوج تولید ماهانه در این محصول در سال۱۴۰۰ پس از طیشدن یک دوره نوسان، در بهمن ۱۴۰۰ اتفاقافتاده جایی که تولید به ورای ۵۵هزار تن رسیده است. افت اندک کشور در اسفند ۱۴۰۰ در زمینه تولید شمش آلومینیوم حدود ۵هزار تن بوده است. تولید شمش آلومینیوم در اینماه حدود ۵۱هزار تن بوده است.

در محصول آلومینا وضعیت به شکل دیگری بوده و احتمالا قطع گاز اثر بیشتری بر این بخش از تولیدات معدنی کشور داشته است. تولید این محصول بهطور کلی در کشور در محدوده مشخصی قرار داشته اما در دی و بهمن شرایط به سمتی رفته که کمترین میزان تولید ماهانه حتی به نسبت فروردین که نیمی از ماه تعطیل است رقم خورده و به ۱۸هزار تن محدود شده است. رشد مثبت تولید آلومینا موجب شده تا در نهایت در اسفند۱۴۰۰ تولید آلومینا از مرز ۶/ ۱۹هزار تن بگذرد.

در مورد کنسانتره زغالسنگ نمیتوان با اطمینان از اثرگذاری عواملی نظیر قطع برق یا گاز بر میزان تولید ماهانه سخن گفت. این محصول مهم معدنی البته در طول سال افت یا افزایش تولید داشته است، اما بنابر گزارش وزارت صمت، تولید این محصول در دیماه به اوج خود یعنی تولید ۱۳۹هزار تنی رسیده است. کمترین میزان تولید ماهانه در این رقم خاص هم در ماه مهر با حدود ۹۲هزار تن رخ داده است. در ماه اسفند هم در کل کشور از این محصول حدود ۱۲۶هزار تن تولید شده که اندکی کمتر از ارقام تجربهشده در بهمن۱۴۰۰ بوده است.

از جمله خبرهای بد درباره بخش معدن افت شدید تولید سیمان بود. قرار بود سیمان در سال۱۴۰۰ به سقف تولید ۷۵میلیون تن برسد اما نهتنها این هدف محقق نشد که ارقام تولیدی در سال۱۴۰۰ حدود ۶میلیون تن کمتر از سال۱۳۹۹ بود. کمترین میزان تولید ماهانه سیمان در ایام بیبرقی در حد فاصل خرداد تا شهریور ۱۴۰۰ رقم خورد.

در تیرماه ۱۴۰۰ کمترین میزان تولید ماهانه به دلیل قطعی برق به ثبت رسید جاییکه کل تیراژ خطوط تولید صنعت سیمان ایران تا ۴میلیون و ۲۳۵هزار تن کاهش یافته است. البته در دیماه نیز به دلیل قطع گاز و برق، افت تولید صنعت سیمان جدی بوده و تولید ماهانه این صنعت که در محدوده ۶میلیون و بیشتر قرار داشته، به ۴میلیون و ۴۵۲هزار تن محدود شده است.

نقطه اوج تولید ماهانه در سال۱۴۰۰در این کالا در اردیبهشت ۱۴۰۰ رقم خورده که عملکرد کشور به ۶میلیون و ۲۱۴هزار تن رسیده است.

با وجود روند نزولی تولید سیمان در کشور، در اسفند ۱۴۰۰ رشد حدود ۲/ ۱میلیون تن سیمان در کشور نسبت به ماه ماقبل آن ثبت شده است. گزارش رسمی وزارت صنعت، معدن و تجارت نشان میدهد در اینماه در مجموع بیش از ۵میلیون و ۶۷۶هزار تن سیمان در کشور تولید شدهاست.