ضربه‌گیر نوسان دلار

بازار آتی ارز، یکی از ابزارهای مهمی است که سیاستگذاران، فعالان و سرمایهگذاران میتوانند در آن مشارکت داشته باشند. فعالان میتوانند با توجه به نیاز آینده خود منابع ارزی را تامین کنند تا فشار به بازار نقدی کاهش یابد. همچنین سرمایهگذاران میتوانند با توجه به پیشبینی خود از روند آتی، در این بازار کسب سود کنند. در نهایت سیاستگذار نیز میتواند با توجه به هدفگذاری دلاری، یک قطبنما برای بازار ارز ایجاد کند. بنابراین توسعه بازار آتی ارز، نه تنها موجب نوسان دلار نمیشود، بلکه میتواند ضربهگیر نوسان دلار شود.

در هفتههای اخیر بار دیگر اقتصاد ایران درگیر یک نااطمینانی ارزی جدید شده است. نوسانات بازار ارز موجب شده است بازارها رالی جدیدی را تجربه کنند و فعالان بازار در اتخاذ تصمیمات خود دچار نوعی استیصال شوند. این شرایط بار دیگر به سیاستگذار اهمیت ایجاد یک بازار آتی ارز را گوشزد میکند؛ ابزاری کاربردی که قادر است با مبادله نااطمینانی میان فعالان بازار معاملات و اتخاذ تصمیم از سوی فعالان اقتصادی را ممکن میسازد. این روزها که بازار ارز آرامتر شده است نیز همچنان عدم پوشش ریسک موجب شده است تا اقتصاد کشور متحمل نااطمینانی گستردهای باشد که نه تنها اتخاذ تصمیمات بلندمدت بلکه تصمیمات میانمدت و کوتاهمدت را نیز مختل میکند. نبود ابزاری کارآمد برای پوشش دادن ریسک قیمت ارز موجب شده است تا کارشناسان بار دیگر از اهمیت وجود بازار رسمی آتی ارز در کشور سخن به میان آورند.

داستان تکراری نااطمینانی

اقتصاد ایران در هفتههای اخیر وضعیت ملتهبی را پشت سر میگذارد. رشد سریع قیمت ارز در بازهای کوتاه موجب شد تا موتور رشد قیمتها در دیگر بازارهای دارایی روشن شود و عمده آنها سمت و سوی صعودی به خود بگیرند. با این حال رکورد تازه ارز نتوانست خود را تثبیت کند و به میانه کانال ۴۰هزار تومانی بازگشت. این نوسانات شدید قیمت ارز موجب شد تا بسیاری از افراد موضع محتاطتری نسبت به معاملات اتخاذ کنند و سمت عرضه و تقاضای اقتصاد با نوعی ترس از آینده نامعلوم به فعالیت خود ادامه دهند. این ترس را میتوان به وضوح در قیمتها و معاملات فعالان بازار مشاهده کرد. در واقع نوسان ارز موجب شده است توانایی ایجاد تصویری روشن از آینده از فعالان بازار سلب شود و آنها سعی کنند هزینه و ریسک این ناتوانی را به وسیله امنتاع از معامله یا افزایش قیمت کالا و خدمات پوشش دهند.

همین مساله موجب شده است که آثار نوسانات ارز به صورت مستقیم و پایدار به تولیدکنندگان زنجیرههای پایینتر و مصرفکنندگان منتقل شود و حتی با وجود کاهش قیمت ارز نسبت به روزهای اوج خود شاهد کاهش قیمتها نباشیم. بدون شک چنین مشکلی مختص به اقتصاد ایران نیست و هر اقتصادی در جهان میتواند درگیر چنین نااطمینانیهایی شود. بدون شک ابزارهایی برای کنترل و کاهش سطح نااطمینانی در سطح بازارها ابداع شده که از مهمترین آنها بازار آتی است. بازار آتی ارز از جمله ابزارهایی به شمار میرود که مورد کمتوجهی سیاستگذاران در اقتصاد ایران قرار گرفته است.

قرارداد آتی چیست؟

در ادبیات مالی و اقتصادی، قرارداد آتی، قراردادی است که در آن خریدار و فروشنده توافق میکنند مقدار معینی از کالای مشخصی را باکیفیت و قیمت معلوم، در زمان و مکان مشخص معامله کنند. به بیان سادهتر، منظور از قرارداد آتی این است که در زمان حال اقدام به خرید کالایی میکنیم؛ اما در عین حال تصمیم نداریم که در حال حاضر کالا را تحویل بگیریم؛ به بیانی دیگر در قرارداد آتی درواقع میخواهیم چند ماه بعد کالا را تحویل بگیریم و پول آن را پرداخت کنیم. بنابراین به قراردادی که طی آن کالایی را اکنون و باقیمت مشخصی خریداری کنیم، اما تحویل و پرداخت وجه آن در آینده صورت بگیرد، قرارداد آتی میگویند. نکته مهم در قرار داد آتی این نکته است که افراد بدون داشتن پول یا ارز میتوانند قرارداد آتی ببندند و بر اساس انتظارات دست به معامله بزنند.

در واقع آتی قراردادی دوطرفه است و میتوانیم بدون در اختیار داشتن کالا، همین الان کالا با مشخصات معین را بفروشیم و در آینده آن را باقیمتی که اکنون توافق کردیم، تحویل دهیم و پول آن را دریافت کنیم. سابقه استفاده از این نوع معامله برای افرادی چون کشاورزان و تولیدکنندگان مواد غذایی که قصد دارند ریسک خود را کم کنند، بازمیگردد. در حال حاضر بازار آتی در بورس کالای ایران برای کالاهای محدودی چون زعفران و پسته وجود دارد. بدون شک معاملات آتی نیازمند بستری مطمئن برای اجرا است. بازار آتی یک مرکز مالی برای انجام قراردادهای آتی استاندارد است و ابزار سیاستگذار برای پوشش ریسک در جامعه به شمار میرود.

ضرورت بهرهگیری از بازار آتی ارز

بازار آتی ارز و ابزار مشتقه آن را میتوان حلقه مفقوده سیاستگذاری ارزی در کشور تلقی کرد. در حال حاضر بازار آتی ارز بهصورت غیررسمی در ایران فعالیت میکند و نقش مهمی در تعیین جهت بازار ارز دارد. تاسیس یک بازار رسمی آتی ارز موجب میشود تا آحاد اقتصادی قادر باشد بخش مهمی از نیازهای ارزی خود را به شکل قابل اطمینانی پوشش دهند و انتظارات روشنی از آینده به دست بیاورند. درواقع در حال حاضر مهمترین اهرمهای کنترل انتظارات در بازار ارز خارج از حوزه اثرگذاری سیاستگذار قرار دارد. رسمیت دادن به این بازار موجب میشود سطح نوسانات بازار ارز تا حد زیادی کنترل شود و افزایش و کاهشها شدید در این بازار کمتر رخ دهد. در واقع وجود بازار آتی رسمی موجب میشود تا ارائه قیمتهای بالاتر برای خرید و فروش ارز نوعی تعهد برای فرد بهوجود بیاورد و از سوی دیگر افرادی که حس میکنند قیمتهای فعلی واقعی نیست با ورود به بازار آتی نظرات خود را در معاملاتشان اعمال کنند. این وضعیت با پوشش دادن ریسک قیمت ارز در آینده میان افراد مختلف، علاوه بر اهرمهای مهمی که برای سیاستگذار فراهم میکنند، موجب میشود تا صادرکنندگان و واردکنندگان بتوانند ناطمینانی خود را با ابزار و قیمتی مشخص مدیریت کنند.

مقدمات بازار آتی ارز

مانند هر طرح دیگری بازار آتی ارز مقدمات خاص خود را میطلبد. بدون شک مهمترین این شرایط، پذیرش قیمت شکلگرفته در بازار آتی ارز است. درواقع سیاستگذار باید بازار آزاد ارز را به رسمیت بشناسد و سعی کند به جای کنترل قیمتی بازار روی مولفههای دیگری تمرکز کند. در واقع تا به امروز کنترل بازار ارز از سوی بانک مرکزی خود یکی از اصلیترین عوامل اجتناب صاحبان خصوصی ارز از عرضه داراییهای ارزی خود در بازار بوده است؛ اقدامی که افزایش بیش از پیش قیمت و کاهش عرضه از جمله پیامدهای مخرب آن به شمار میرود. در واقع این نکته باید روشن شود که تعیین قیمت وظیفه سیاستگذار نیست، بلکه تعیین چارچوب و سیاستهای بازار برعهده او قرار دارد. در واقع همین انتظار غلط است که تا به امروز انگیزه اصلی اقدامات نادرست در معیوب ساختن ساختارهای پیشین بازار ارز را شکل داده است. به نظر میرسد در صورتی که بانک مرکزی عزمی جدی در باثباتسازی بازار ارز و روان ساختن معاملات آن دارد، توجه به نکته ذکرشده حائز اهمیت است.