پایان حکومت دلار بر معاملات جهانی چگونه رقم می‌خورد؟

داریوش پایسته در خصوص حذف تعیین کنندهترین ارز جهانی از معاملات کشورها اظهار کرد: مسئله مبادله کالا توسط ارزی که برای خود کشورهای فروشنده و خریدار نباشد از همان زمان جنگ جهانی دوم که سلطه طلا به پایان رسید و دلار جای آن را گرفت یکی از دغدغههای اصلی کشورها بوده است.

وی با بیان اینکه زرق و برق دلار سایر ارزها را از چشم کشورها انداخته است، ادامه داد: با اینکه هیچ کشوری نمیپذیرد با ارز کشور دیگری معاملات خود را انجام دهد، اما دلار مزایایی برای کشورها به همراه داشت که آن­ها را مجبور به استفاده از آن و چشم پوشی از منافع ملی شان کرد؛ چراکه دلار با قدرت شگفت انگیز خود سرعت مبادلات را بالا برد و بر آسان شدن معاملات افزود.

این تحلیلگر مسائل بین الملل با اشاره به اینکه پس از جنگ جهانی دوم هیچ کشوری نتوانسته به پای برتری اقتصادی آمریکا برسد، اضافه کرد: عامل دیگر رایج شدن دلار در مبادلات جهانی، آمریکایی است که ثبات اقتصادی آن در نظر هر بازیگر بین­المللی پذیرفته شده، این کشور با داشتن رتبه برتر سرانه اقتصادی، بازار داخلی قوی و صادرات و وارداتی گسترده تکیه­گاه محکمی برای دلار محسوب می­شود. همچنین ثبات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی آمریکا که کشور مبدا و دارنده ارز دلار محسوب می­شد به خوبی توانست این واحد پولی را به ارزی مرجع تبدیل کند.

پایسته یادآور شد: پس از جنگ جهانی دوم آمریکا به عنوان تنها ابرقدرت جهانی سر بر آورد. علاوهبر این وضوح قوانین، داشتن دموکراسی، ثبات اجتماعی و دارا بودن مجموعه­ای از دانشمندان برجسته در حوزه تکنولوژی آمریکا را به عنوان مهد تکنولوژی بر سر زبان­ها انداخت. در نتیجه پول این کشور مورد توجه سایر کشورها قرار گرفت تا در معاملات خود از آن استفاده و میان خود رد و بدل کنند.

وی با اشاره به اینکه دلار با اجبار و اکراه "آقای ارزها" شد، بیان کرد: درست است که سرعت گرفتن و راحت شدن مبادلات اقتصادی به آقایی دلار بر دیگر واحدهای پولی منجر شد و باعث شد از کشورهای نزدیک به آمریکا مانند ژاپن، پاکستان و اتحادیه اروپا گرفته تا باقی کشورها یک به یک پول خود را کنار بگذارند و دلار را کانون معاملات خود قرار دهند، اما تمام کشورها در آرمانهای خود به استفاده از ارز ملی خود میاندیشند و هیچ کشوری هم به راحتی نمیپذیرد که واحد پولی خود را کنار بگذارد.

پایسته عدم ثبات اقتصادی را مانعی جدی بر سر راه کشورها برای استفاده از ارز خودشان دانست و اظهار کرد: ایران، ژاپن، چین و پاکستان و هر کشور دیگری به استفاده از پول­های خود مثل ریال، ین، یوان و ... علاقه مند هستند زیرا از این طریق به ارزش پولشان افزوده می­شود، اما به دلیل اینکه اقتصادی شناور دارند و بی ثبات هستند ارز هیچ یک از طرف­های معامله، مورد پذیرش طرف دیگر قرار نمیگیرد و در نتیجه نمیتوانند ارز خودشان را پایه معاملات قرار دهند و حتی جایگزینی برای دلار داشته باشند.

این تحلیلگر مسائل بین الملل با اشاره به اینکه تا به الان برخی ارزها توانسته­اند به عنوان شاخص تعیین کننده قیمتها قرار بگیرند، گفت: بحث رمز ارزها و پولهای جدید به عنوان ارز مرجع و تعیین کننده قیمت­ مطرح شده اما بازار ثبات و آرامش می­خواهد و این ثبات و آرامش تنها از طریق داشتن یک پشتوانه قوی قابل تحقق است. با توجه به اینکه سرمایه آرامش و ثبات می­خواهد، کشورها هیچ وقت به استفاده از ارزی که بدون پشتوانه باشد یا شاخصهای مرجع برای تبدیل شدن به ارز مورد استفاده مشترک میان کشورها را نداشته باشد، تن نمیدهند؛ در نتیجه سیطره دلار بر کشورها ادامه دار شده است.

حال ناخوش دلار و تلاش کشورها برای جایگزینی ارزی در معاملات جهانی

پایسته در خصوص تلاش برخی کشورها برای کنار گذاشتن دلار از معاملاتشان عنوان کرد: با افت جایگاه آمریکا و تورم ایجاد شده در این کشور و به طور کلی متزلزل شدن عوامل ایجاد کننده ثبات و آرامش در بازار، امنیت سرمایه در جهان به شدت به مخاطره افتاده است؛ چراکه با شیوع کرونا و جنگ روسیه و اوکراین، دلار دچار تنشهای قیمتی شده یعنی ارزش پول کشورهای دیگر به شدت بالا رفته و ارزش دلار به شدت کاهش پیدا کرده است.

وی با تاکید بر اینکه دخالت­ها و سرککشی­های آمریکا در اقتصاد دلیل دیگر پشت کردن کشورها به دلار است، بیان کرد: پس از نابسامان شدن وضعیت اقتصادی آمریکا مثل میزان تورم، نرخ بیکاری، افت سرانه داخلی و کاهش ارزش دلار، ایالات متحده همواره در تلاش بوده تا سیاستهای تعیین شاخصهای پولی را دستکاری کند. به عبارتی با وجود اینکه آمریکا کشوری با سرمایه آزاد است و در کشورهای سرمایه آزاد دولت کمترین مداخله در اقتصاد را دارد، اما امروزه شاهدیم دولت آمریکا آرام آرام در اقتصاد کشور ورود کرده و نرخ بهره و تورم را کنترل میکند. همین مساله موجب نگرانی کشورها شده که مبادا آمریکا ارزش پول خود را بیشتر از آن چیزی که هست نشان ­دهد.

این تحلیلگر مسائل بینالملل بروز نشانههایی از ورشکست شدن دولت آمریکا را علت ترغیب کشورها به سمت استفاده از ارزی غیر از دلار دانست و ادامه داد: از سویی دیگر سلطه دلار باعث شده تا آمریکا بتواند تحریمهای قلدرمآبانه علیه کشورهایی مانند ایران، ونزوئلا و چین داشته باشد. از آنجایی ­که بانک­های جهانی وابسته به دلار هستند این فرصت به ایالات متحده داده می­شد تا معاملات میان کشورها را رصد کند. چنین مسئلهای باعث شد این کشورها نفع کمتری از معاملات ببرند، زیان اقتصادی را تجربه کنند و در نهایت جلوی رشدشان گرفته شود.

پایسته با اشاره به اینکه تمامی این عوامل موجب شده تا کشورها به صورت تدریجی دلار را از معاملاتشان حذف کنند، خاطرنشان کرد: با این حال سیستم مالی و اقتصادی جهان هنوز وابسته و درگیر دلار است. به همین خاطر فرآیند حذف دلار از معاملات به صورت تدریجی انجام میگیرد و کشورها یکی پس از دیگری از بهکارگیری دلار در معاملاتشان دوری میکنند؛ چراکه هنوز هم استفاده از پول ملی آرمان تمام کشورهاست.

وی با بیان اینکه ایران هم در تلاش است تا دلار را از مبادلات اقتصادی خود حذف کند، عنوان کرد: ایران میتواند با هر ارزی معاملات خود را انجام دهد اما وقتی آن پول وارد کشور شود، دیگر تضمین زیادی برای مبادله آن در معاملات بعدی وجود ندارد. برای مثال ایران نفتش را به چین بفروشد و یوان دریافت کند. بعد که بخواهد با آن پول کالایی بخرد به مشکل برمی­خورد؛ چراکه ممکن است کشورهای دیگر مثل فرانسه و آلمان یوان را نپذیرند و با بیان اینکه یوان در طول یک دوره زمانی ارزشش تغییر کرده، آن را چند برابر قیمت بپذیرند. به همین دلیل است که ایران نمیتواند مطابق با آرمانهای خود از دلار فاصله بگیرد.

این کارشناس روابط بینالملل با بیان اینکه البته ثبات پولی ارز انتخاب شده به جای دلار هم بسیار تعیین کننده است، ادامه داد: ایران میتواند با دور زدن دلار، تحریمها را بشکند و معاملات خود را در بانک جهانی ثبت نکند ولی در مبادله آن ارز به مشکل میخورد. به عبارتی پول به داخل خانه آورده میشود ولی نمیتوان آن را خرج کرد. زیرا قدرت مبادله هر پولی مثل یوان هنوز نسبت به قدرت دلار خیلی کمتر است.

پایان دلار چگونه رقم میخورد؟

پایسته با بیان اینکه اگر یک کنسرسیوم تشکیل شود، میتوان از مواهب کنار گذاشتن دلار بهرهمند شد، اظهار کرد: اگر ۱۰ کشور صنعتی، ۵ کشور مصرفکننده و ۵ کشور تولید کننده مثل کشورهای صاحب نفت مثل اوپک کنسرسیومی تشکیل دهند و پول جدیدی را انتخاب کنند تا میان خودشان رد و بدل کنند مثل یورو در اتحادیه اروپا، میتوان از مزایای جایگزین کردن پولی به جای دلار استفاده کافی را ببریم.

وی با تفکیک کم رنگ شدن شاخص دلار در معاملات با حذف آن، عنوان کرد: یک فرض این است که بعضی کشورها مثل روسیه که وارد جنگ غیر مستقیم با آمریکا شده، ایران و ونزوئلا که مورد تحریم قرار گرفتهاند به دنبال بیثبات کردن دلار در معاملات جهانی هستند و در تلاشاند از زیر سلطه دلار خارج شوند.

این کارشناس روابط بینالملل ادامه داد: فرض دیگر این است که کشورها به دنبال ارزی هستند که به معاملات آنها جنبه عینی و واقعی بدهد. برای اینکه از پیمانه دلار کاسته و به پیمانه دیگر افزوده شود کشورها تا به الان با مواضع آشکار و پیمانهای دوجانبه و سه جانبه اقداماتی انجام دادهاند اما با یک آیندهنگری به خوبی روشن می­شود، شاید جایگزینی دلار انجام شود، اما این یک باره و به سرعت نیست زیرا واکنش بازار جهانی واکنش کندی خواهد داشت، بازار بی ثبات و سرمایه قفل می­‎شود. در این شرایط سوال اصلی این است که چه چیزی را به عنوان پول مشترک و به جای دلار میتوان به کار گرفت.

پایسته عنوان کرد: هنوز تصمیمی گرفته نشده تا به جای دلار از چه واحد پولی میتوان استفاده کرد. در واقع هنوز تصمیمی گرفته نشده به جای دلار ریال ایران، روبل روسیه، یوان چین و یا پول جدیدی اختراع شود تا تمام کشورهایی که باهم مبادلات اقتصادی دارند، بتوانند از آن استفاده کنند. هنوز هم مشخص نیست این واحدهای پولی قدرت تامین منافع کشورها را دارند یا خیر. برای مثال اگر روبل استفاده شود، به شدت اوضاع اقتصادی روسیه نابسامان است و اگر روبل وارد کشور شود و بخواهیم چند وقت دیگر آن را بفروشیم باید به یکچهارم قیمت این کار را انجام دهیم. پس هر کشوری حاضر نمیشود این کار را انجام دهد. به همین دلیل است که گفته میشود نمیتوان یکباره به سمت تغییر بازار جهانی بر پایه پولی غیر از دلار باشیم.

وی با تاکید بر اینکه در آینده نزدیک شاهد کمرنگ شدن نقش دلار در معاملات هستیم، گفت: باید به تدریج معاهدات و کنسرسیوم میان کشورها، بستههای جهانی از کشورهای صنعتی، تکنولوژیک، مصرفکننده و فروشنده مواد خام ایجاد شود و تعیین کنند به جای دلار با ارز دیگری تعیین قیمت کنند. اینجا ایران هم میتواند از جایگزین کردن پولی به جای دلار استفاده لازم را ببرد. وگرنه تمام کشورها حتی شرکای اصلی آمریکا مثل انگلیس، فرانسه، ژاپن به دنبال این هستند که با پول خودشان معامله کنند اما مشکل اینجاست آیا توانایی خرید و فروش با آن پول را در آینده خواهند داشت یا خیر.

این تحلیلگر مسائل بین الملل در خصوص ارزهای جایگزین عنوان کرد: طلا که نمیتواند جایگزین مناسبی باشد زیرا فلز و سنگین است و باید در معاملات رویت شود. حتی اگر بخواهیم واحد پول کشوری غیر از آمریکا را مبنای معاملات قرار دهیم باید کشوری که پول آن برای معاملات رایج میشود، ثبات اقتصادی لازم و کافی را داشته باشد.

پایسته با بیان اینکه هنوز هیچ کشور و هیچ واحد پولی قدرت لازم برای بهکارگرفته شدن در معاملات را ندارد، اظهار کرد: بنابر اعلام بانک جهانی در سال ۲۰۲۰، در سال ۲۰۵۰ چین به عنوان اقتصاد اول جهان مطرح میشود اما تا آن زمان ۳۰ سال فاصله داریم. اینجاست که با مسئله تولید ناخالص داخلی و سرانه یعنی تقسیم ناخالص داخلی به جمعیت روبهرو می­شویم. این همان زمانی است که چین مجددا در جایگاهی پایینتر از انتظار قرار میگیرد.

وی ادامه داد: شاخصهایی مثل نرخ بیکاری، خط فقر، نرخ رشد و توانمندی تکنولوژی، نرخ سرمایهگذاری و اطمینان به سرمایهگذاری در بازار داخلی مواردی هستند که چین باید به رخ کشورهای دیگر بکشاند تا دیگر کشورها را به سمت سرمایهگذاری در چین ترغیب کند. پس همه چیز باید دست به دست هم دهند تا واحد پولی مناسب دیگری جایگزین دلار شود. آن چیزی که طی این سالها توانسته دلار را به عنوان ارز مبادلهای میان کشورها تبدیل کند تمام این شاخصها بوده است.

این کارشناس روابط بینالملل با بیان اینکه حتی اگر واحد پول کشور دیگری را به عنوان ارز مبادلهای بین کشورها به کار بگیریم به همان بلایی گرفتار میشویم که دلار بر سرمان آورد، بیان کرد: زمانیکه دلار را به عنوان ارز مبادلهای انتخاب کردیم برای اینکه مبادله راحتتر انجام شود مجبور شدیم سلطه آن کشور را در عرصه اقتصادی بپذیریم و بانکهای آن کشور را به عنوان بانک مرجع قبول کنیم و چون اطمینان داشتیم که آمریکا در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی حرفی برای گفتن دارد استفاده از دلار این اطمینان را به ما میداد که سرمایه ما بعد از معامله از طریق دلار بیش­تر می­شود.

پایسته با تاکید بر اینکه کشور دارنده ارز جهانی باید توانایی تامین حجم انبوهی از معاملات را داشته باشد، عنوان کرد: ممکن است هر یک از کشورها به سمت استفاده از واحدهای پولی مثل یوان، ین یا سایر ارزها علاقه نشان دهند، اما مهم این است که خود آن کشوری که ارزش مبنا و در کانون توجه قرار میگیرد بتواند حجم انبوهی از معاملات جهانی را تامین کند.

وی افزود: در حال حاضر حتی ارزهای دیجیتال مثل بیتکوئین هم نمیتوانند چنین قدرتی داشته باشند زیرا شاخص مبادله آن کالا یا ارز باید از سوی مرجع رسمی تایید شود، مرجعی که خودش صاحب حاکمیت و دارای قدرت مبادله است و سپس آن ارز بر مبنای شاخص تعیینکننده قیمتگذاری شود. متاسفانه الان اگر هر ارزی را قیمت گذاری کنیم در دراز مدت به همان بلایی گرفتار می­شویم که تا اکنون دچار آن بودیم.

پایسته راحتترین راه برای کشورها را مبادله با ارز خودشان دانست و خاطرنشان کرد: استفاده از ارز خودمان باعث میشود در معاملات واحد پولی کشور خودمان مبنا قرار بگیرد و خرید و فروشها انجام شود، اما باید این مسئله روشن شود که شاخص مبادله کالا مثل نرخ رشد، تورم، سرمایه­گذاری و ... چیست و آیا کشوری که ارز آن برای معاملات انتخاب شده چنین شاخصهایی را داراست یا خیر، به نظر می­رسد که هنوز کشوری نتوانسته به شاخص­های مورد نظر دست پیدا کند.