استاندارد برنج ایرانی و چند روایت متناقض

بر اساس مصوبات یکصد و پانزدهمین اجلاسیه شورای عالی استاندارد که ۲۸ بهمن ۱۴۰۰ به ریاست سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور کشور برگزار شد «با اجرای اجباری استاندارد ملی ایران به شماره ۱۲۷ تحت عنوان «برنج، ویژگیها و روشهای آزمون» برای انواع برنج بستهبندی شده در واحدهای صنعتی، موافقت گردید.» و مرداد ماه امسال رئیس جمهوری الزام کرد در بازه زمانی ۵ ساله باید این استاندارد برای تمام محصولات تولیدی کشور انجام شود؛ همان گونه که اجرای استاندارد ۱۰۴ برای گندم الزام شد.

رحمان عرفانی مقدم یکی از کارشناسان حوزه برنج و از محققان سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی از زیرمجموعههای وزارت جهاد کشاورزی درباره مؤلفههای تدوین شده برای اجرای استاندارد ۱۲۷ گفت: مسؤولان مربوط به هر حوزه، استانداردها را هر چند سال یک بار متناسب با پیشرفتهای جهانی بهروزرسانی میکنند. به عنوان نمونه استاندارد ۱۲۷ (استاندارد ملی برنج) در چندین مرحله مورد تجدیدنظر قرار گرفته است.

وی افزود: آخرین بهروزرسانی در این حوزه مربوط به ۱۴۰۰ است که تجدیدنظر هشتم بود.

چالش صادرات؛ عدم سختگیری ما و سختگیری آنها

عرفانی با بیان این که هر کشوری استانداردهای خاص خود دارد، ادامه داد: برخی کشورها استانداردهای سختگیرانهای دارند؛ از این رو لحاظ کردن برخی مؤلفهها برای محمولههای صادراتی باید سختگیرانه تر پیگیری شود؛ اما در ارتباط با برنج ایرانی چون صادرات عمدهای به کشورها نداشتیم این شاخصها خیلی سختگیرانه نبوده است. به عنوان مثال کشورهای حاشیه خلیج فارس به شکل ظاهری برنج و مؤلفههای فیزیکی محصول اهمیت زیادی میدهند بنابراین هنگام صادرات نباید برنج داخلی با نوع خارجی مخلوط شده باشد.

این کارشناس حوزه برنج درباره برگشت محصولات صادراتی کشاورزی تصریح کرد: مهمترین مساله که در برگشت محصولات نقش دارند موضوع آفتها هستند؛ محصولات باید فاقد موارد آفت قارچی، آرسنیک و… که به سلامتی انسان آسیب میزند، باشد.

عرفانی با اشاره به کشوری مانند ژاپن عنوان کرد: یکی از کشورهایی که روی مؤلفههای استانداردی محصولات کشاورزی سختگیری بسیاری دارد ژاپن است که ایران معمولاً صادراتی به آنها ندارد.

وی ادامه داد: برخی کشورهای اروپایی یا کشورهایی مانند کانادا و استرالیا شاخصهای خاص خود دارند بعضاً پیش میآید محصولی وارد کشور هدف شده و با آنالیز مشخصات محصول، محموله فاقد استانداردهای لازم تشخیص داده شده است و برگشت میخورد. این امر خسارتهای سنگینی به صادرکننده وارد میکند و اعتبار آن را زیرسوال میبرد که در برخی موارد غیر قابل جبران است؛ به عنوان مثال در ارتباط با شاخصهای اصلی که در برخی کشورها بسیار سختگیرانه عمل میشود موضوع فلزات سنگین در محصولات ما است.

وی اظهار کرد: با آزمایشهای زیادی که در سالهای اخیر انجام شده و حتی برای سمومی که در مزارع مختلف مورد استفاده قرار گرفته، مزارع عاری از این خطرات چه در بحث فلزات سنگین مانند سرب و چه باقی مانده سموم در غلات مانند برنج بوده است. حداقل در ۳۰ تا ۴۰ مزرعهای که مورد آزمایش قرار دادهایم، مشکلی وجود نداشته است.

بالاخره استاندارد ۱۲۷ محقق شده یا میشود

این محقق در پاسخ به چرایی برگشت برخی محمولههای صادراتی برنج عنوان کرد: برگشت برنج شایعه است؛ حتی اگر محمولهای برگشت شود این گونه نیست که محصول فاقد شاخصهای لازم برای مصرف بوده باشد چون گفته شد شاخص کشور هدف ویژه خودش است.

وی تصریح کرد: هر یک از مؤلفههای تعیین شده در استانداردهای ۱۲۷ دوباره خود شاخصهای جداگانهای دارند. مثلاً در ارتباط با مایکوتوکسینها (متابولیت ثانویه سمی است که جانداران زیرشاخه قارچها را تولید میکنند و به بیماری و مرگ انسان و حیوان میانجامد)، آفتها، فلزات سنگین (سرب، کادمیوم، آهن، روی و…) برای هر کدام شاخصهای جداگانه تعریف شده است.

تجهیزات آزمایشگاهی کامل نیست

عرفانی در ادامه سخنان خود اظهار کرد: مشکل ما ممکن است در برخی زمینهها نبود دستگاههای لازم برای آنالیز باشد. دستگاهها محدود بوده از این رو آنالیز انجام نشده و محصولات صادر شدهاند.

این کارشناس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با تاکید بر این که تمام آنالیزهایی که در ایران انجام میشود حاکی از استاندارد برنج ایرانی دارد، گفت: برنج ایرانی در حد استانداردهای ملی چه در باقی مانده سموم و چه عناصر قارچی و فلزات سنگین فاقد آلودگی است. در نتیجه برنج ایرانی در چارچوب استاندارد ۱۲۷ قرار دارد. ممکن است کشور خاصی شاخصهایی تعریف کرده باشد که تولیدات را در سطح یک محصول ارگانیک قرار داده باشد. در این خصوص باید توافق شود و در برخی موارد برای صادرات با کشور هدف به تعریف مشترک رسید.

پس ماجرای الزام چیست؟

این گزارش اضافه میکند اگر استاندارد ۱۲۷ در کشور برای برنج رعایت میشود چرا دولت دوباره این موضوع را مورد تاکید قرار داده و الزام کرده این استاندارد در بازه زمانی ۵ ساله باید به طور کامل اجرا شود. عرفانی در پاسخ به این سوال گفت: استانداردها و شاخصها هر چند سال یک بار تجدیدنظر میشود یعنی اگر مثلاً باقی مانده سموم درباره یک محصولی ایکس درصد PPM بوده، عدد این شاخص در استانداردهای جدید کمتر و به اصطلاح سختگیرانه تر میشود.

وی اظهار کرد: سختگیرانه تر کردن استانداردها و رعایت بیشتر موارد به این معنی نیست که استانداردها رعایت نمیشده بلکه بازنگری در مؤلفهها است. مثلاً در سال جاری حدود ۱۰۰ هکتار زمین، تولید برنج بدون استفاده از هر نوع آفت کش یا سمومی انجام شده که در ادامه این عدد به چند هزار هکتار افزایش مییابد؛ ضمن این که وقتی محصولات انباری آفت میزند نشان از سلامت محصولات داشته و اگر محصولی آلوده باشد حتی حیوانات هم آن را مصرف نمیکنند.

شاخصهای ۱۲۷ کدامند؟

شاخصها در استاندارد ۱۰۴ (استاندارد ملی گندم) ۱۶ مورد است این عدد برای برنج چقدر است؟ عرفانی در پاسخ به این پرسش عنوان کرد: شاخصهای اصلی بر اساس مواد خارجی و معدنی است. نخست «اندازهگیری فلزات سنگین» است. موضوع «آفتها» مانند شپشک و سرخرطومیها، «باقی مانده سموم» هم نباید در دانه وجود داشته باشد. «میزان رطوبت» در محصول مؤلفه دیگری است که مورد سنجش قرار میگیرد. هر یک از آنها بر اساس آخرین ویرایش استانداردهای ملی لحاظ میشود. مایکوتوکسین ها مثلاً برای برنج باید مطابق با استاندارد ملی شماره ۵۹۲۵ که در ارتباط با خوراک انسان و دام است، باشد؛ البته این اعداد برای محصولات ارگانیک سختگیرانه تر اعمال میشود.

به گفته این محقق حوزه برنج، در طول سالها قبل که از سموم و آفت کش استفاده شده هیچ آلودگی در محصولات داخلی گزارش نشده و برنج ایرانی کاملاً سالم است.

این کارشناس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی گفت: کشور برای همراهی با سایر کشورها باید محصولاتی سازگارتر با طبیعت و محیط زیست که کمترین خطر را برای انسان و حیوان داشته باشد، تولید کند. استفاده از زنبور تریکوگراما و سموم کم خطر تر یک گام رو به جلو برای تولید محصول سالمتر و رسیدن به استاندارد بهتر است. همین که از کود کمتری استفاده شود و مؤلفههای تولید نزدیک به ارگانیک باشد در راستای کشاورزی پایدار حرکت میکنیم.

عرفانی با بیان این که کشاورزان زیادی به توصیه کارشناسان و مروجان توجه دارند، افزود: سالانه چندین کلاس آموزشی برای برنج کاران برگزار میشود تا به سمت تولید سالم و استفاده کمتر از سموم و آفت کشها حرکت کنند زیرا استفاده از قارچکشها کم خطر تر میتواند تضمین کننده سلامت محصولات کشاورزی باشد.

مهمترین آیتمها

هنگامی که استانداردهای جدید تدوین میشود، تا زمان ایجاد بسترهای لازم در داخل، این استانداردها را برای محصولات وارداتی لحاظ میکنند در همین رابطه سالار ساکت، نایب رئیس انجمن واردکنندگان برنج و عضو کمیسیون واردات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران درباره استاندارد ۱۲۷ گفت: سال ۱۳۹۹ استاندارد ۱۲۷ مختص برنج تنظیم شد. با تلاشهای انجام شده، نخست برنج ایرانی و خارجی از یکدیگر جدا شد. مهمترین آیتمهایی که در حوزه استانداردهای برنج تشخیص داده میشود موضوع سموم و آفات بوده که شاخص سلامت محور برای این محصول است.

وی افزود: جدا از آن، بحث شاخصهای فیزیکی هم مطرح است؛ میزان افت برنج یا طول دانه هم جز شاخصهای مهم به شمار میرود.

وی در توضیح افت کیفیت برنج گفت: میزان دانههای شکسته و ناسالم و دانههای گچی در حوزه واردات برنج جهای خارجی دارای اهمیت است. دانه گچی یعنی دانه برنج از داخل چون هنوز رطوبت دارد سفید است؛ برنج کاران، به اصطلاح دانه شکم پر میگویند.

این کارشناس ادامه داد: دو نوع دانه گچی وجود دارد؛ دانهای که رطوبت در لایه بیرونی آن است که قابل خروج دارد و دیگری دانههایی که به دلیل نوع مرحلههای کاشت، داشت و برداشت از داخل مجوق هستند یعنی داخل برنج هنوز سوراخ است و این باعث میشود تا نتوان برنج را به طور کامل پخت کرد.

عضو کمیسیون واردات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران اظهار کرد: استاندارد ۱۲۷ دارای ۹ آزمون اصلی است؛ «بررسی ویژگیهای حسی مثل رنگ و عمومی مثل طول دانه (خیلی بلند، بلند، متوسط یا گرده)»، «اندازهگیری رطوبت»، «بررسی ویژگیهای فیزیکی»، «اندازهگیری برنج واکسی»، «تعیین سایر ارقام برنج»، «اندازهگیری آمیلود»، «تعیین نمره ژلاتین شدن»، «تعیین ویژگیهای ظاهری پس از پخت» و «آزمون آلاینده» و البته بسته بندی و نشان از دیگر موارد در حوزه استاندارد ملی برنج است.

جزئیاتی از استاندارد ملی

ساکت در توضیح شاخص «اندازهگیری برنج واکسی» گفت: برنجی است که کاملاً سفید مات است. آمیلوپکتین آن بالا بوده که مربوط به انواع نشانه در برنج میشود. این ماده، نشانه خوبی برای برنج نیست بر خلاف آمیلوز که تأیید کننده کیفیت این محصول است.

وی اضافه کرد: برنجی که کاملاً سفید مات است (بخشی از برنجهای ایرانی هم این گونه هستند)، نشانه این است که آمیلوپکتین آن روی برنج جمع شده و پس از پخت باعث چسبندگی میشود. هنگامی که نشاسته روی برنج جمع شده باشد باعث میشود تا ۱۰ تا ۱۵ برنج به یکدیگر بچسبند.

نایب رئیس انجمن واردکنندگان برنج در ادامه استانداردهای ملی برنج اظهار کرد: در حال حاضر به لحاظ تراریختگی یا GMO این محصول هم حساسیت وجود دارد؛ علاوه بر این که عطر برنج نیز مهم است.

تأثیر آب در کیفیت محصولات

آیا بر اساس خاک و مشخصات اقلیمی شکل ظاهری و طعم برنج تغییر میکند؟ یا استاندارد جهانی برنج مولفههایی همه گیر بوده که با هر آب و هوایی و هر نوع خاکی، قابل تأمین است؟ ساکت در پاسخ به این پرسش با اشاره به استانداردهای ایزو و فائو، گفت: در حوزه آب و خاک بیشتر وجود مواد خارجی و آلی که جذب محصول میشود، مهم است.

وی با اشاره به فلزات سنگین و آرسنیک ادامه داد: این دو فلز عامل مهمی در بروز بیماری سرطان به شمار میروند. زمانی شاهد این فلزات سنگین هستیم که خاک با کودهای غیراستاندارد تقویت شده یا سختی آب بالا رفته باشد.

عضو کمیسیون واردات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران یادآور شد: بخشی از آبهای مورد استفاده برای برنج، آبهایی هستند که بر سر مسیر فاضلابهای صنعتی قرار دارند. اما برنجی که در دامنه کوهپایهها کشت میشود به دلیل استفاده از آب بالادست، محصول سالمتری به لحاظ جذب فلزات سنگین هستند.

عدم آزمایش برنج ایرانی

این کارشناس حوزه برنج در پاسخ به این پرسش که محصولات داخلی به لحاظ فلزات سنگین در چه وضعیتی قرار دارند، گفت: برنجهای تولید داخل معمولاً آزمایش نمیشوند اما در خصوص برنجهای خارجی، در بحث آرسنیک عدد ۲۰۰ PPM مورد پذیرش کشور است که فائو آن را ۱۵۰ PPM در نظر میگیرد.

وی عنوان کرد: بر اساس آماری که سال گذشته اعلام شد آزمایش برنج وارداتی منجر به رد ۴ دهم درصد این محصولات شد.

انواع روشهای نگهداری برنج

ساکت با بیان این که برای نگهداری برنج از چند روش استفاده میشود، گفت: برنج را میتوان به صورت سفید و عادی خشک کرد مثل برنج ایرانی و پاکستانی. محصول ۱۲ روز در آفتاب میماند و خشک میشود یا به وسیله دستگاه در مدت یک روز این کار به سرانجام میرسد. نگهداری این نوع برنجها سخت است زیرا احتمال شکستن یا خرد شدن و نیز آفت زدن آنها پس از ۶ ماه زیاد است.

وی به شیوهای دیگر در نگهداری برنج اشاره و بیان کرد: هندیها روش سنتی برای نگهداری دارند که به آن سیله کردن میگویند. سیله کردن روشی است که در همان زمان برداشت، محصول در آب ولرم ۵۰ تا ۶۰ درجه حدود ۲۰ دقیقه جوشانده و نیم پز میشود. این امر منجر به خارج شدن آمیلوز برنج یا همان نشاسته خارج شده و مانند کپسولی دور برنج را میگیرد. رنگ زرد ناشی از آن روی برنجهای سیله قابل رؤیت است.

وی در توضیح بیشتر عنوان کرد: سیله کردن هم باعث میشود طول دانه برنج بزرگتر شده و هم آفت کشها و فلزات سنگین از آن خارج شوند؛ هر چقدر برنج بیشتر شسته شود سمی مانند آرسنیک بیشتر خارج میشود. همین روش در حال حاضر به شکل مکانیزه در بخار ۱۲۰ درجه به مدت ۲ دقیقه انجام میشود.

آیا ممکن است محصولی آزمایش نشده وارد بازار شود؟

عضو کمیسیون واردات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در ادامه سخنان خود با اشاره به نفوذ کودهای غیراستاندارد در سالهای قبل، گفت: سال ۹۹ واردات کود غیراستاندارد سبب شد بخشی از محصولات کشور مانند بادام زمینی حتی کیوی و سیب درختی آلوده شوند. این اتفاق سبب شد تا حساسیتها روی لحاظ شدن شاخصهای استاندارد بیشتر شود. با این وجود کارخانههایی که به شکل رسمی در حوزه برنج فعالیت دارند فقط پروانه بهداشتی دارند. بخشی از کارخانههای شالی کوبی موجود کشور که تعداد آنها هم کم نیست فعالیت غیررسمی داشته و نه مالیات میپردازند و نه کد اقتصادی و پروانه بهداشتی دارند.

وی اظهار کرد: تولید، مزایایی برای شرکتها ایجاد کرده و امتیازهای خاصی از سوی دولت داده میشود که بدون توجه به نیاز کشور حتی چند برابر نیاز کشور کارخانه و شالیکوبیها ایجاد و راهاندازی شدهاند. از این رو بستههای برنج داخلی فقط دارای سیب سلامت هستند اما ممکن است علامت استاندارد نداشته باشند؛ ضمن این که تجهیزات برای آزمایش مؤلفههای استاندارد کم است و هنگام صادرات بخشی از محصولات به مشکل میخورند و بار برگشت میشود.

وضعیت مؤلفههای استاندارد برنج در جهان

نایب رئیس انجمن واردکنندگان برنج درباره وضعیت استاندارد برنج سایر کشورهای جهان، اظهار کرد: این موضوع را میتوان با دو نوع برنج هندی و ژاپنی توضیح داد. برنج ژاپنی یا دانه کوتاه میزان جذب فلزات سنگین آن بسیار پایین است مانند برنج عنبر بو ایرانی زیرا برنجهای دانه کوتاه این گونه هستند. اما برنجهای دانه بلند میزان آلایندگی آن و جذب فلزات سنگین شأن بالا است.

وی اضافه کرد: غله و حبوبات وقتی به لحاظ اندازه بزرگتر هستند امکان جذب فلزات سنگین آنها بیشتر میشود.

ساکت در پایان گفت: امیدواریم با واقعی کردن مؤلفههای استاندارد، اجرای آنها را تسهیل و به سلامت جامعه کمک کرد.