تأثیر جنگ روسیه و اوکراین بر حوزه معدن و صنایع معدنی ایران

به گزارش از مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن در گزارشی با عنوان «تأثیر جنگ روسیه و اوکراین بر حوزه معدن و صنایع معدنی ایران» مطرح میکند که کشور روسیه یکی از بازیگران اصلی حوزه تولید و تجارت مواد معدنی و صنایع معدنی در جهان است. این کشور علاوهبر اینکه تولید ۸.۳ درصد تولید فولاد، ۵.۳ درصد تولید مس و ۴.۵ درصد تولید آلومینیوم جهان را در اختیار دارد؛ بهترتیب ۲۱، ۴.۲ و ۹.۴ درصد از صادرات جهانی این فلزات را نیز در اختیار داشته است. پس از وقوع جنگ در شرق اروپا، روسیه برای حفظ روند روبهرشد خود در این بخش، اقداماتی نظیر تمرکز بر صنایع پاییندستی، کاهش قیمت عرضه محصولات و گسترش بازار به سایر کشورها را صورت داد.

این گزارش توضیح میدهد که با توجه به وجود مشابهت در کالاها و مقاصد صادراتی و همچنین نزدیک بودن موقعیت جغرافیایی با ایران، این اقدامات بر بخش معدن و صنایع معدنی در ایران نیز تأثیرگذار بوده است. ازاینرو هدف از انجام این پژوهش بررسی تأثیر تحریمها و راهبردهای روسیه بر حوزه معدن و صنایع معدنی ایران است. در این پژوهش با استفاده از روش تحقیق اسنادی-تحلیل آماری، ضمن بررسی آمار تولید و روند تجارت معادن و صنایع معدنی روسیه، سعی شد راهبردهای روسیه برای مقابله با تحریمهای اعمالی شناسایی شود و تأثیرات احتمالی آن بر حوزه معدن و صنایع معدنی ایران مورد بررسی قرار گیرد. جامعه آماری این پژوهش نیز تولید و تجارت محصولات منتخب زنجیرههای مختلف مواد معدنی (از قبیل کانسنگ و کنسانتره سنگآهن و سرب و شمش فولاد و آلومینیوم) بهصورت فصلی از ابتدای سال ۲۰۲۰ تا انتهای سال ۲۰۲۲ است.

این گزارش در ادامه بیان میکند که پس از اعمال تحریم بر کشور روسیه تولید ناخالص داخلی بخش معدن این کشور روند افزایشی خود را ادامه داده است. این در حالی است که آمار تجارت این حوزه نشان از آن دارد که صادرات کد تعرفه ۲۶ (انواع سنگهای معدنی یا کنسانتره آنها) که در فصول پیش از جنگ روند صعودی داشته، پس از شروع جنگ روندی نزولی طی کردهاند. بر این اساس به نظر میرسد این کشور در این دوره زمانی بر روی صنایع معدنی تمرکز کرده است.

در این گزارش مطرح میشود که کاهش قیمت برخی محصولات در فروش برخی محصولات این زنجیره بهمنظور تصاحب بازار صادراتی سایر کشورها در آمار تجارت این کشور (یا بهدلیل ارائه تخفیف یا افزایش قدرت چانهزنی مشتریان) مشهود است. بر این اساس میتوان گفت در هشت فصل قبل از جنگ روند ارزش واحد خریداریشده، دارای روندی مشخص است، ولی در دو فصل بعد از آن، روند ارزش واحد قیمت خریداریشده از کشور روسیه نزولی شده و از روند اصلی خود خارج شدهاست.

در این گزارش آمده است که همچنین پس از جنگ و اعمال تحریمها، روسیه سعی دارد برای جبران تحریمها بازارهای جدیدی را تصاحب کند. پیش از اعمال تحریمها، اتحادیه اروپا و همچنین سوئیس و بریتانیا مقصد ۲۴.۸ درصد از صادرات فلزات آهنی و غیر آهنی روسیه بوده است؛ از جمله ۲۶.۲ درصد محصولات فولادی، ۶۲ درصد نیکل، ۴۷.۵ درصد سرب، ۱۵ درصد مس، اما براساس آمارهای تجارت جهانی محصولات حوزه معدن و صنایع معدنی این کشور پس از جنگ با تمرکز بر بازارهای آسیایی (مانند ترکیه و چین) توانسته است روند تجاری خود را بهبود دهد.

در این گزارش بیان میشود که در مقابل، کشور ایران نیز از منابع معدنی عظیمی برخوردار است و با توجه به توسعه صنایع معدنی و اهمیت آن در اقتصاد ملی، تحریمهای اعمالشده علیه کشور روسیه و راهبردهای اتخاذ شده توسط آن برای مقابله با تحریمهای مذکور، میتواند در تجارت مواد و صنایع معدنی ایران نیز تأثیرگذار باشد. در این راستا تولیدکنندگان ایرانی نیز برای از دست ندادن بازار خود مجبور به ارائه تخفیف هستند تا بتوانند با شرکتهای روسی رقابت کنند. از طرفی، عرضه محصولات روسی به بازارهای آسیایی، باعث شده سهم صادراتی ایران در برخی از بازارهای مشترک کاهش پیدا کند. لذا این تأثیرات را میتوان به دو دسته، ارائه تخفیف و بهتبع آن کاهش سود تولیدکنندگان و از دست دادن بازارهای تجاری تقسیمبندی کرد.

در ادامه این گزارش پیشنهاد شدهاست که کاهش یا حذف تعرفههای صادراتی برای صادرکنندگان در کوتاهمدت؛ واحدهای تولیدی در شرایط کاهش قیمت عرضه محصولات سایر رقبا با کاهش سود مواجه میشوند، لذا به نظر میرسد میتوان با حذف یا کاهش عوارض صادراتی بخشی از این کاهش سود جبران شود.

پیشنهاد دیگر مرکز پژوهشهای مجلس توسعه روابط بین المللی با کشورها، برای داشتن بازار تجاری بیشتر و متنوعتر است و در توضیح آن بیان کرده است که صادرات به بازارهای متعدد با استفاده از فعالسازی دیپلماسی اقتصادی، باعث میشود تبادلات تجاری کشور انعطافپذیری بیشتری از خود نشان دهد و در مواقعی که یک بازار بهدلایل مختلف از دسترس خارج شود، سایر بازارها مدنظر قرار گیرند.

این گزارش همچنین با طرح پیشنهاد تکمیل زنجیرههای ارزش و تمرکز بر قسمتی از زنجیره که ارزشافزوده بالاتری دارد و همچنین توسعه صنایع پاییندست بهمنظور استفاده در داخل کشور، توضیح میدهد که کالاهای تولید شده در صنایع پاییندست، بهطور کلی دارای بازارهای متعددتری هستند و در شرایط خاص راحتتر از کالاهای خام تجارت میشوند.

آخرین پیشنهاد مرکز پژوهشهای مجلس بر توسعه زیرساختهای کشور برای کاهش قیمت تمام شده و افزایش تابآوری شرکتها در شرایط خاص و امکان ارائه تخفیف برای حفظ رقابت تأکید دارد و بیان میکند که زیرساختهایی مانند توسعه راههای ارتباطی (بهویژه حملونقل ریلی) نقش مؤثری در قیمت تمام شده محصولات دارد. توسعه این زیرساختها میتواند در شرایط خاص انعطافپذیری بیشتری برای تولیدکنندگان جهت ارائه تخفیف و حفظ رقابتپذیری ایجاد کند.