صنعت طیور ایران گسترش‌یافته اما «توسعه‌نیافته» است

حسین شیرزاد، مدیرعامل شرکت پشتیبانی امور دام کشور درباره وضعیت صنعت طیور کشور به برخی اولویتها پرداخت.

وضعیت صنعت طیور در ایران و رکوردهای اخیر بالای ۱۵۲ میلیون قطعه جوجهریزی در دی ماه و بهمن ماه سال جاری را چگونه ارزیابی میکنید؟

پرسش سختی است. معتقدم، صنعت طیور ایران اگرچه صنعتی بزرگ و گسترش یافته است اما «توسعه یافته» نیست. چون با وجود آرامش فعلی و ثبات حاکم بر صنعت طیور هنوز هم ناپایداری و ریسکهای بسیاری این صنعت را تهدید میکند. دکترین حمایتی در تقابل با قیمتگذاری دستوری در صنعت طیور امیدبخش نیست و این بخش به حمایتهای پولی -مالی، تسهیلات بانکی با نرخهایی ۵ تا ۷ درصد، کمکهای فنی-نهادهای و تزریق نوآوریها، تحقیق و توسعه، مطالعات به روز، تشکلهای پر قدرت، مشوقهای صادراتی و حمایتهای سیاسی در مجلس قانون گذاری و از همه مهمتر «نظام حکمرانی آمار» نیاز دارد. در طول ۴ دهه گذشته صنعت طیور ایران بسیار گسترش یافته و موفقیتهای بسیاری به دست آورده که قابل مقایسه با دهههای ۴۰ و ۵۰ نیست. امروز این صنعت در گذار از ۱۴۰ میلیون قطعه جوجهریزی ماهانه، در حال رسیدن به مرز بیش از ۸ هزار تن تولید مرغ است. نیاز بازار به توزیع روزانه مرغ هم تقریباً به ۷ هزار و ۶۰۰ تن رسیده و تولید سالانه کشور به بیش از ۲.۵ میلیون تن گوشت مرغ نزدیک شده است. این رکوردهای تازه که ما را به باشگاه ۱۰ کشور بزرگ و قدرتمند تولیدکنندگان گوشت مرغ در دنیا قرار داده، برای پایداری خویش، ضرورت بازبینی ساختاری در صنعت طیور کشور را اجتناب ناپذیر ساخته است. این صنعت به حمایتهای غیر مستقیم بیشتری نیاز دارد. ضریب نفوذ سرمایه و سرمایه گذاری در صنعت طیور پایین و شدت استهلاک بالا است. برنامه منظم و جامع هماهنگ بین دولت و بخش خصوصی برای صادرات نداریم. بسته بیمهها در صنعت طیور جذاب نیست. مثلاً «ادغام عمودی و تولید قراردادی» به عنوان تحولات مهم در افزایش کارایی زنجیره تأمین در صنعت طیور اثبات شده است. اما روند این تحولات تکاملی در صنعت طیور ایران به کندی به پیش میرود.

این تحولات ساختاری چگونه اتفاق میافتد؟

ادغام عمودی زمانی اتفاق میافتد که شرکتهای صنعت طیور تلاش میکنند تا ردپای خود را در زنجیره تأمین یا فرآیند تولید گسترش دهد. مثلاً یک شرکت به جای چسبیدن به یک نقطه واحد در طول فرآیند، درگیر یکپارچگی عمودی میشود تا بیشتر به سایر جنبههای فرآیند (تأمین کنجاله، ذرت، جوجه یک روزه و…) متکی به خود شود. به عنوان مثال، یک مرغدار ممکن است بخواهد مستقیماً نهاده یا خوراک دام خود را تهیه کند یا مستقیماً به مصرف کنندگان بفروشد. ادغام عمودی در صنعت طیور به تجمیع مراحل مختلف تولید، از هچری تا توزیع، از کارخانههای خوراک دام گرفته تا جوجه کشیها تا کشتارگاهها، کارخانههای فرآوری، تحت یک شرکت یا سازمان واحد اشاره دارد. تا کنون کارایی این سیستم به کاهش قیمت تمام شده واقعی محصولات و صادرات رقابتی گوشت مرغ کمک کرده است. قیمتها سیگنالهای ضروری برای فعالان بازار هستند، زیرا تخصیص کارآمد منابع فیزیکی، انسانی و مالی را امکان پذیر میکنند. در مثالی دیگر تا پایان سال ۲۰۲۴، سه شرکت برتر - تایسون، پیلگریم و پردو - حدود ۷۱ درصد از کشتار طیور ایالات متحده را به خود اختصاص خواهند داد. گوشت این ۴ شرکت برتر با حداقل ۳۰ نام تجاری مختلف به بازارهای جهانی عرضه میشود. بیش از ۹۲ درصد از تمام جوجههایی که در اروپا و آسیای جنوب شرقی برای گوشت پرورش مییابند (مرغهای گوشتی) توسط پرورش دهندگان قراردادی پرورش مییابند. شرکتی که مرغدار با آن قرارداد دارد جوجهها، خوراک، مراقبتهای دامپزشکی و مشاوره فنی را ارائه میکند که در مقایسه با تولیدکنندگان مستقل، حدود ۹۳ درصد از ریسک اقتصادی را از مرغداران کاهش و دور میکند.

در مقام مقایسه، در گذشتههای دور در دهه ۴۰ ایران، کسب و کار هچری، تولیدکنندگان تخم مرغهای نطفه دار، پرورش دهندگان جوجههای یک روزه گوشتی، مرغداران درگیر در مراحل اصلی تولید گوشت مرغ و… همه مشاغلی جداگانه بودند. کارخانههای خوراک طیور، جوجه کشیها، مزارع و واحدهای فرآوریهای مستقل وجود داشتند که هر کدام محصول خود را در بازار جداگانه ای با زحمت به فروش میرساندند. اما از دهه ۱۹۴۰، در صنعت طیور جهان، ورق برگشته به طوری که مراحل مختلف تولید توسط «ادغامکنندهها» ترکیب شدند. یکپارچه سازان با هماهنگ کردن ظرفیت تولید هر مرحله از تولید، هزینهها را کاهش دادند.

فعالان صنعت مرغ با ترکیب مراحل تولید در شرکتهای بزرگ یکپارچه عمودی که میتوانستند از فناوری به سرعت در حال تغییر، استفاده کنند، به بزرگی رشد کرده است اما در ایران این روند با سرانه مصرف در حال رشدی معادل ۳۳ کیلو گرم برای هر ایرانی و تغییرات وسیع در الگوریتم تأمین نهاده (نظام بازار گاه) تا کشتار مرغ بسیار بطئی است.

آیا حرکت برای اصلاحات ساختاری صنعت طیور بر بازار تولید مرغ گوشتی هم تأثیرگذار است؟

بی تردید، زنجیره تولید طیور یک سیستم صنعتی محسوب میشود. چنانکه تجربه جهانی نشان داده که «ادغام عمودی و تولید قراردادی» به عنوان یک استراتژی تجاری اغلب برای افزایش کارایی، کاهش هزینهها و بهبود کنترل بر زنجیره تأمین استفاده میشود. از نظر تاریخی، ادغام عمودی در کشاورزی در اوایل قرن بیستم با ظهور شرکتهای بزرگ تجارت کشاورزی مانند ADM و Cargill آغاز شد. این شرکتها از یکپارچگی عمودی برای کنترل تولید و توزیع محصولات کشاورزی مانند غلات و گوشت استفاده میکردند؛ اما امروز ادغام عمودی در صنعت طیور در بسیاری از کشورهای جهان رواج دارد چین، مالزی، ایالات متحده و برزیل از بزرگترین بازیگران آن هستند.

برزیل در سال ۲۰۱۵ از چین پیشی گرفت و به عنوان دومین تولیدکننده بزرگ گوشت طیور در جهان، تنها از آمریکا عقب ماند. از هر ۱۱ کیلو گرم مرغ صادر شده در سراسر جهان، حدود ۴ کیلو گرم از برزیل میآید. طیور پرورش یافته توسط تعداد قابل توجهی از تولیدکنندگان کوچک و متوسط برزیلی، تقریباً ۱۸۰ هزار مزرعه، عمدتاً به دو شرکت بزرگ چندملیتی برزیلی عرضه میشود. در آمریکا، شرکتهای بزرگ تجارت کشاورزی مانند Tyson Foods و JBS مزارع، کارخانههای فرآوری و شبکههای توزیع را در اختیار داشته و اداره میکنند. مدل شرکتهای گوشت ادغام شده عمودی با استفاده از کار قراردادی مزرعه توسط تایسون توسعه داده شد و برای سالهای متمادی در صنعت مرغ رایج بوده است - به طوری که به صنعت «مرغسازی» معروف است. در برزیل، شرکتهایی مانند JBS و Marfrig Global Foods کنترل قابل توجهی بر تولید و توزیع گوشت گاو و مرغ دارند. امروز صنعت طیور از سیستم «تولید قراردادی» به شکل گستردهای استفاده میکند. یک هدف مهم از اتکا به سیستمهای قراردادی «استاندارد کردن شیوههای تولید با هدف تولید یک کالای همگن برای رقابت در صادرات» است چنانکه با سیستم قراردادهای صنعت طیور، تولیدکنندگان مرغ در حال تولید محصولات مرغ با سایز ثابت و با کیفیت بالا برای مصرف کنندگان داخلی و جهانی هستند. شما ببینید که گوشت مرغ در ۲۰ سال گذشته به یکی از عناصر اصلی منوهای فستفود حتی در کشور ما تبدیل شده است. در اروپا حدود ۷۶ درصد و در آمریکا بیش از ۹۰ درصد از تمام جوجههای پرورش یافته برای مصرف توسط کشاورزان مستقلی تولید میشوند که تحت قرارداد با شرکتهای تولید و فرآوری مرغ یکپارچه (عمودی) کار میکنند حدود ۹ درصد دیگر مزارع متعلق به شرکتهای متوسط هستند و کمتر از یک درصد توسط مرغداران مستقل انفرادی پرورش مییابند.

یکی از روندهای اصلی در توسعه اقتصاد طیور جهانی از اواسط قرن بیستم و تاکنون، فرایند «ادغام کننده شرکتهای درگیر در زنجیره طیور» به کمک مشوقهای دولتی بوده است. اکنون اقتصاد طیور کشورهای پیشرو جهان به طور فزاینده ای دو قطبی شده که از یک سو، شرکتهای بزرگ تسلط دارند و از سوی دیگر، کسب و کارهای کوچک و خرد وجود دارند. کنترل شرکتی بر تولید مواد غذایی در اروپا، چین، برزیل و ایالات متحده نیز از طریق ادغام عمودی و ادغام شرکتها گسترش یافته است. این نیروها با هم، چشمانداز صنعت طیور را از اواسط قرن بیستم تغییر دادند. معمولاً، کشاورزانی که قیمت تمام شده آنها بالا است از تجارت خارج میشوند، اغلب مرغداریهای شأن را به مزارع شرکتهای بزرگتر میفروشند یا اجاره میدهند و به غولهای شرکتی اجازه میدهند بزرگتر شوند. علاوه بر این، شرکتهای غذایی و کشاورزی، همراه با شرکتهای غولهای جوجه، لاین و اجداد و مواد دارویی و واکسن که فعالیت آنها را امکانپذیر میکنند، اغلب با یکدیگر ادغام یا یکدیگر را خریداری میکنند تا سهم بیشتری از بازار را به خود اختصاص دهند و کارایی مقیاس را افزایش دهند. روابط زنجیرهای تأمین عمودی هماهنگ بازارهای کشاورزی در حال حاضر به عنوان استراتژیهای غالب حاکم است. طی سالهای اخیر، معاملات تجاری در بخش کشاورزی-غذایی به طور فزایندهای از طریق قراردادهایی تنظیم میشوند که مراحل مختلف زنجیره تأمین را هماهنگ میکنند. قراردادهای تولید و مالکیت یکپارچه اغلب میتوانند جریان اطلاعات و پاسخگویی را افزایش دهند، ورودیها را ذخیره کنند، بهرهوری را بهبود بخشند و سود کل را افزایش دهند. هماهنگی بیشتر حلقهها در زنجیره بازاریابی، قیمت عرضه کالای شرکت را با کاهش هزینههای مبادله کاهش میدهد.

افزایش بهرهوری در سطح صنعت طیور باعث کاهش ریسک فعالیتهای اقتصادی میشود. در سال ۲۰۲۳ ادغام عمودی از طریق قراردادهای تولید و بازاریابی نیز به مدل غالب برای تولید طیور در ژاپن، کشورهای حوزه کارائیب، اروپای مرکزی و آمریکا تبدیل شده است. در حال حاضر ۹۰ درصد تولید طیور، ۶۹ درصد خوک و ۳۹ درصد گوساله پایه پرواری به صورت قراردادی از طریق یکپارچه سازی عمودی تولید میشود. دولت هم به واسطه تزریق سرمایه و ارائه مشوقها از ادغام عمودی پشتیبانی میکند زیرا ادغامها عنصر کارایی و بهرهوری تولید گوشت مرغ را افزایش داده است.

در پایان اگر سخنی باقی مانده است، بفرمائید.

اقتصاد جهانی طیور طی دو دهه گذشته دستخوش یک سری تغییرات ساختاری شده و رشد آن را به یکی از سریعترین رشدهای بخشهای دامپروری بینالملل تبدیل کرده است. صنعت طیور شاهد فناوری تولید مدرن، پیشرفتهای ژنتیکی، اقدامات ایمنی زیستی بهتر و بهبود کنترل و پیشگیری از بیماریها بوده است. با پیشرفت جهان به سمت افزایش شهرنشینی و درآمدهای بالاتر، کشورهای در حال توسعه فرصتهایی را برای تولیدکنندگان طیور فراهم میکنند تا از این روندهای مثبت به سرمایه گذاری بیشتری بپردازند. تقاضای شهری قوی به گسترش مدلهای یکپارچهساز بزرگ زنجیرههای طیور دامن زده است. عملکرد تولید جهانی و مصرف گوشت طیور سالانه بیش از ۵ درصد رشد داشته و سهم آن از تولید گوشت جهان از ۱۵ درصد سه دهه پیش به ۳۰ درصد در حال حاضر افزایش یافته چنانکه تولید جهانی پروتئین حیوانی از دهه ۶۰ به طور قابل توجهی افزایش یافته است و جالب است بدانید که تولید گوشت قرمز بیش از دو برابر شده اما تولید گوشت طیور حدود ۱۰ برابر افزایش یافته است. باید بپذیریم که تأثیرات مردمی سازی یارانهها، منجر به تغییر ساختار صنعت طیور مبتنی بر مالکیت متوسط و خرد به یک ساختار تجاری تر شده است در این فضا باید سهم بیشتری به تشکلها داد. بنابراین بدون قیمت گذاری دستوری صنعت طیور میتواند به یک بخش سودآور برای سرمایه ملی و بینالمللی کشاورزی تبدیل شود. اقتصاد صنعت طیور ایران میتواند جهشی بزرگ را به کمک مزایای آزادسازیهای اخیر انجام دهد و تقریباً دوران جدیدی را آغاز کند. بگذاریم محدودیتها را خود تشکلها و بخش خصوصی بر صنعت طیور اعمال کنند و «تنظیمات تابآوری» صنعت طیور را بر عهده خودشان بگذاریم. در مقابل نهادهای متولی دولتی جذابیت و بستر لازم را برای رشد زنجیرهها، ارتقای مکانیزاسیون طیور، رسوخ نوآوریها و کانالیزاسیون سرمایه و انتگره کردن فرآیندها در صنعت طیور فراهم آورند.

دولت باید شرایط لازم را برای حضور شرکتهای فراملیتی صنعت طیور آماده کند. در حال حاضر بازار جهانی طیور با تعداد انگشت شماری از شرکتهای بزرگ طیور مشخص میشود که بخش بزرگی از تولید، فرآوری و صادرات جهانی را کنترل میکنند، به عنوان مثال، JBS ، BRF در برزیل، تایسون فودز در ایالات متحده، گروه CP در تایلند و گروه ونز فود در چین؛ جالب است که سرریز فناوری و تولید رقابتی در کشورهای آسیایی، برخی از این شرکتها را به رقبای قابل قبولی در بازار جهانی تبدیل کرده است. ظهور شرکتهای فراملی (TNC) و بینالمللی شدن صنعت طیور ایران اشکال متنوع ابلاغیهها و دستورات دولتی را به چالش کشیده و اولویتهای صادراتی، تجاری و مالی دولتها را تغییر خواهد داد و صورت بندی جدیدی از اقتدار بخش خصوصی را ایجاد خواهد کرد. اینکه در جهان؛ دولتها و شرکتهای غذایی به یکدیگر وابسته هستند تا حد زیادی غیرقابل انکار است. شرکتها برای تأمین امنیت غذایی و اجرای حقوق مالکیت سهامداری به دولت متکی هستند تا بتوانند در فرا گرد تولید و معاملات تجاری با ریسک پایین شرکت کنند. در عین حال، دولتها هم برای امنیت غذایی و اشتغال شهروندان خود و به عنوان مبنایی برای مالیاتگیری به شرکتها وابسته هستند.