یارانه نقدی اضافه نشود، قطع هم نشود

آخرین روزهایی است که هادی صالحی اصفهانی در تهران است. دو هفته پیش هنگامی که برادرش جواد صالحی اصفهانی نیز در تهران بود، به دفتر اقتصاد آنلاین آمده بود و گپ و گفت سازنده و جذابی شکل گرفته بود. هادی اما وقت زیادی نداشت و باید می رفتیم سر اصل مطلب. از ابتدا به سراغ بحث اجرای فاز دوم هدفمندی رفتیم و مطالب بسیار مهمی از سوی هادی صالحی اصفهانی مطرح شد که می تواند برای دولتمردان در این فاز بسیار قابل استفاده باشد.

هادی صالحی اصفهانی، در اصفهان به دنیا نیامده است. به عبارتی واقعا اصفهانی نیست. متولد نیشابور است و هنوز که هنوز است پس از 35 سال که در آمریکا زندگی می کند، سالی دو بار به ایران می آید. او پس از فارغ التحصیلی در رشته مهندسی مکانیک با رتبه اول در امتحان بورس، در سال 1356 برای ادامه تحصیل به دانشگاه برکلی کالیفرنیا عازم آمریکا شد. در آنجا به اقتصاد تغییر رشته داد و در سال 1363 دکتری اقتصاد خود را اخذ کرد.

صالحی اصفهانی از همان سال به تحقیق و تدریس در رشته اقتصاد در دانشگاه ایلینویز در اوربانا- شمپین پرداخت و هم اکنون هم استاد تمام این دانشگاه است. در طی این دوره، وی به عنوان مشاور و محقق با بانک جهانی نیز همکاری داشته است. او همچنین سردبیر مجله علمی Quarterly Review of Economics and Finance و از بنیانگذاران و عضو هیئت امنای سازمان پژوهش های اقتصادی خاورمیانه (Economic Research Forum) و انجمن بین المللی اقتصاد ایران (International Iranian Economic Association) است.

هادی صالحی اصفهانی در گذشته ریاست انجمن اقتصاددانان خاورمیانه (Middle East Economic Association) و مدیریت مطالعات خاورمیانه در دانشگاه ایلینویز را نیز به عهده داشته است.  پژوهشهای علمی وی در رشته های توسعه و اقتصاد سیاسی تا کنون به چاپ چند کتاب و بیش از 50 مقاله در نشریات علمی اقتصاد انجامیده است.

صالحی اصفهانی: بله من موافق پرداخت یارانه نقدی در ابتدای کار بودم. به نظر من راه دیگری برای آن اصلاح قیمتی در آن زمان وجود نداشت و جامعه قبول نمی کرد. اما الان فکر می کنم دیگر درست نیست در فاز دوم هم پرداخت نقدی با پوشش سراسری وجود داشته باشد. الان اقتصاد با چنان بحرانی روبروست که پرداخت نقدی دیگر کمکی نمی کند. پرداخت نقدی می تواند خوب باشد، ولی وقتی که هزینه فرصتش کم است. شما الان پروژه های بزرگ و بلندمدتتان خوابیده است، و در نتیجه هزینه فرصت پرداخت نقدی بسیار بالا رفته است. از طرف دیگر مردم تاثیر پرداخت نقدی را دیده اند و درک بهتری الان بین مردم برای اصلاح قیمت بدون پرداخت یارانه نقدی همگانی وجود دارد. الان راحتتر نسبت به 3 سال پیش می توان قیمت ها را بدون پرداخت نقدی سراسری افزایش داد. ولی آن موقع نمی شد.

الان دولت به دنبال آن است که برخی دهک ها را از یارانه ها حذف کند. نظر شما در این باره و پیشنهادتان به دولت چیست؟

صالحی اصفهانی: به نظر من دولت باید از این موقعیتی که پیش آمده و خوش بینی نسبت به آینده پیش آمده استفاده کند. و بگوید که پرداخت یارانه نقدی جدید برای همه دیگر ممکن نیست. ولی دولت باید تعهد کند که هرچه را تابحال می داده بدهد. یعنی نباید یارانه 45 هزار تومانی را کم کنند. برای هیچکس. کسی نباید حذف شود. به چند دلیل اول این که این کار بسیار گران تمام خواهد شد. شناسایی این افرادی که باید حذف شوند هزینه زیادی دارد و نمی صرفد. این خیلی مشکل است و دولت عملا ابزارهای لازم برای این کار را ندارد. یعنی علاوه بر هزینه زا بودن عملا غیرممکن هم به نظر می رسد. دوم این که وقت گیر است و بی خود انرژی دولتمردان را تلف می کند و همچنین این که هزینه سیاسی زیادی برای دولت ایجاد می کند و سر و صدا در می آورد. در حالی که منابعی هم که برای دولت ایجاد می کند پایین است و عملا تاثیر بزرگی نخواهد داشت. به نظر من کسری بودجه برنامه هدفمندی  را با بالا بردن اندک اندک قیمت انرژی راحتتر می توان فراهم کرد.

پس دولت 45 هزار تومان را بدهد ولی فاز دوم را بدون پرداخت نقدی به شکلی که در فاز اول انجام شد اجرا کند. البته باید از راه های دیگر به قشرهای کم درآمد کمک کند تا با تغییرات قیمت انرژی و شوک های دیگر اقتصادی مقابله کنند و موقعیت شان معیشتی بهتری داشته باشند.

فاز دوم را چگونه اجرا کند؟

صالحی اصفهانی: من فکر می کنم چون یارانه نقدی فاز اول پخش شده و یک بار داده شده باید ادامه پیدا کند. دولت نباید خودش را وارد این جنگ سیاسی کند. اما این که فاز دوم چگونه اجرا شود، به نظر من فاز دوم باید بدون پرداخت نقدی به همه مردم همراه باشد. قیمت ها هم به هیچ وجه نباید بصورت یکباره افزایش یابند. در یک مقاله که من و دکتر هاشم پسران اخیرا نوشته ایم استدلال کرده ایم که دولت باید فرمولی تهیه کند برای این که قیمت بنزین را در طی چند سال به سطح هزینه فرصت اش برسد. هزینه فرصت به نظر من قیمت فوب یک لیتر بنزین در خلیج فارس است به اضافه حدود 40 سنت هزینه توزیع و مالیات های اصلاحی کاهش تراکم ترافیک و آلودگی هوا و محیط زیست. البته بحث دقیقتر این محاسبه در آن مقاله آمده است. به نظر ما دولت باید بگوید میزان یارانه ای که برای هر لیتر بنزین می دهد فلان عدد است و قیمت را مساوی هزینه فرصت منهای این عدد بگذارد. این عدد را ابتدا باید مساوی میزان یارانه فعلی بنزین بگذارد و سیاستگذاریش را روی آن متمرکز کند و نه قیمت نهایی بنزین. بعد با شیب ملایمی یارانه را کم کند و نهایتا بعد از حدود 5 سال به صفر برساند. در فاز اول اشتباه این بود که قیمت اسمی بنزین شد 400 تومان و بعد ثابت نگاه داشته شد. با افزایش قیمت بنزین جهانی و با توجه به افزایش نرخ ارز، از آنجایی که قیمت اسمی بنزین ثابت نگاه داشته شده بود، میزان یارانه پنهانی که دولت به بنزین می داد دوباره به سطح قبل از فاز اول برگشت و تمام اهداف هدفمندی از بین رفت و برگشتیم به پله اول به اضافه این که دولت حالا یارانه نقدی هم می پردازد و نهایتا پولی که بابت فروش بنزین دست دولت می رسد کمتر از نصف پولی است که قبل از فاز اول می رسید.

الان نباید آن اشتباه بزرگ تکرار شود. به نظر من فرمولی باید تهیه شود، که قیمت بنزین نوسانات هزینه فرصت آن را منعکس کند و یارانه ضمنی بنزین در طی 5 سال بصورت  به صورت تدریجی و آرام آرام کاهش پیدا کند. همه هم باید فرمول را بدانند. ولی در این فرمول، میزان یارانه پنهان بنزین (فاصله میان قیمت و هزینه فرصت بنزین) نباید بیش از میزان آن در امروز شود. مثلا الان بنزین 400 تومانی حدود 13 سنت می شود. 85 درصد مصرف بنزین هم همین بنزین 400 تومانی است. فوب  خلیج فارس هم حدود 70 سنت است که با احتساب 40 سنت هزینه توزیع و مالیات اصلاحی هزینه فرصت 110 سنت را بدست می دهد. یعنی 97 سنت داریم برای هر لیتر بنزین یارانه پنهان به نسبت هزینه فرصت می پردازیم. در این راه حل من، می گوییم نمی گذاریم تحت هیچ شرایطی یارانه پنهان از این 97 سنت بیشتر شود. بعد مثلا هدفگذاری می کنیم که ظرف 5 سال این 97 سنت را برسانیم به صفر و هر هفته حدود 0.35 سنت (یعنی حدود 10 تومن به نرخ فعلی) از یارانه هر لیتر کم می کنیم تا نهایتا یارانه به ضفر برسد و قیمت بنزین مساوی هزینه فرصتش شود. در این مدت هم اگر قیمت فوب خلیج فارس بالا یا پایین رفت، به همان میزان قیمت بنزین در داخل را تغییر می دهیم. در ضمن باید اجازه بدهیم قیمت در محل های مختلف هم بر اسای هزینه توزیع و میزان آلودگی هوا تغییر کند.  این تغییرات محلی  تا حدودی هم نظر کسانی را که پیشنهاد می کنند قیمت بنزین برای دهک های بالای درآمدی بیشتر باشد تامین می کند چون اجاره و سرقفلی جایگاه پخش بنزین در محله های مرفه تر بالا تر است و باید در قیمت بنزین منعکس شود.

با توجه به این که شما روی اقتصاد سیاسی ایران هم کار کرده اید، فکر نمی کنید افزایش یکباره بهتر از افزایش اندک هفتگی باشد؟

صالحی اصفهانی: به هیچ وجه. افزایش یک باره و شوک آور کلا درست نیست. یکی از مشکلاتی که من در اجرای فاز اول دیدم این بود که قیمت را یکباره زیاد کردند و قیمت را هم ثابت کردند روی 400 و 700 تومان. اگر از روز اول می گفتند که ما یارانه ای که می دهیم اینقدر است و می گفتند که یارانه را ثابت نگاه می داریم ولی قیمت ثابت نخواهد ماند و بستگی به قیمت جهانی انرژی دارد خیلی قضیه عوض می شد. اگر این طور شده بود، الان این کسری بودجه را نداشتیم و می توانستیم به راحتی یارانه نقدی را بدهیم. در آن زمان دلار حدد 1000 تومان بود. در نتیجه این بنزین 400 تومانی می شد حدود 40 سنت، در آن زمان قیمت فوب خلیج فارس حدود 60 سنت بود و هزینه فرصت بنزین یک دلار میشد. این یعنی در ابتدای هدفمندی ما 60 سنت سوبسید می دادیم ولی الان که 3 سال از آن گذشته 97 سنت داریم یارانه پنهان می دهیم به اضافه کل یارانه نقدی. الان به نظر من دولت اصلا نباید قیمت بدهد. باید این فرمول را بدهد و از مجلس بخواهد که تصویبش کند. نباید قیمت ثابت تعیین کنند. این کلا غلط است.

پس به نظر شما هیچگونه پرداخت نقدی نباید صورت بگیرد؟

صالحی اصفهانی: چرا. من معتقدم که در این فرمولی که گفتم باید یک چیزی روشن شود. و آن این است که مثلا بگویند 10 درصد از هر میزانی که از این یارانه ها برای دولت نقد شد، باید برسد به نهادهای حمایتی. نهادهای حمایتی هم یعنی کمیته امداد و بهزیستی. دولت باید به این نهادها و سازمان ها و افراد تحت پوششان اعتماد کند. از دانش این نهادها برای شناخت افراد ضعیف استفاده کند. ولی برای بقیه مردم نباید یارانه نقدی را اضافه کند. کسی را هم نباید از یارانه فعلی حذف کند.

برخی معتقدند این نهادها کارآمد نیستند و بیشتر سیاسی عمل می کنند.

صالحی اصفهانی: من خیلی معتقد نیستم که این نهادها کارآمد نیستند. به نظرم عملکردشان بد نبوده. قبلا هم راجع به این مقاله نوشته ام. به نظر من کمیته امداد در بسیاری جاها مخصوصا در شهرها خوب فقرا را نسبتا درست شناسایی کرده است. حالا شاید در برخی روستاها شناسایی خوب صورت نگرفته باشد ولی بالاخره این نهاد تقریبا در همه روستاها نیرو دارد. این ظرفیت بزرگی است. بهزیستی هم همینطور. من مقاله ای 10 سال پیش نوشتم و گفتم که هرچند درمقابله با آسیب های اجتماعی NGOها  جای خودشان را دارند، ولی نباید جایگزین کمیته امداد شوند. الان هم از آن تزم دفاع می کنم و شواهد بسیار خوبی برای آن دارم. به نظر من ترکیب اینها مهم است. اگر بشود طوری این پول را به اینها داد که کمیته امداد و بهزیستی بصورت مشترک این پول را پخش کنند و روی یکدیگر نظارت هم بکنند به احتمال زیاد نتیجه های خوبی خواهیم گرفت.

به لحاظ سیاسی این نهادها بعدا در انتخابات تاثیرگذار نخواهند بود؟

صالحی اصفهانی: چرا هستند. الان هم هستند. چاره ای هم نیست. مهم این است که این نهادها با توجه به پایداری که داشته اند انگیزه بهتری از جایگزین های احتمالی برای این کار دارند. مثلا NGOهای مردمی می توانند در مقابله با بسیاری آسیب های اجتماعی و اقتصادی و بهداشتی جای مهمی داشته باشند، ولی در فقر زدایی جایگزین خوبی برای این نهادها نیستند. به هرحال من فکر می کنم کمیته امداد از آلترناتیوهایش بهتر است، چرا که وجودش چندان به نتیجه انتخابات وابسته نیست و از این رو انگیزه های این نهاد افق طولانی تری دارد و سرمایه گذاریهای دراز مدت تری را می تواند به انجام برساند. در ضمن نسبت به جایگزین هایش انگیزه قوی تری برای کمک به فقرا دارد چون اثر هر یک تومن هزینه ای که برای یک نفر مددجو می کند با درآمد آن مددجو نسبت معکوس دارد.

به نظر شما این یارانه های پنهان در چند سال باید از بین برود؟

صالحی اصفهانی: به نظر من در حدود 5 سال خوب است. تجربه ترکیه را هم داریم. آنها در حدود 4 سال بین 2002 و 2005 قیمت بنزین شان را 80 سنت بالا بردند که تمامش هم ازدیاد مالیات بود. الان هم که بالاترین قیمت بنزین در جهان را دارند. وضعیت نروژ هم که مثل ایران نفت خیز است همین است. دلیل این نوع سیاستگذاری در آن کشورها هم روشن است، چرا که قیمت پایین بنزین هم ترافیک ایجاد می کند و هم به محیط زیست و سلامت مردم آسیب می زند.

مردم چطور این را قبول می کنند؟

صالحی اصفهانی: مردم بیشتر جاهای دنیا قبول کرده اند. البته اعتماد مردم به دولت خیلی در این داستان نقش دارد. مردم باید بدانند که این پول تبدیل می شود به چیزهایی که لازم دارند. الان به نظر من آقای روحانی باید بیاید شفاف به مردم بگوید که این کارها را و این پروژه ها را به صورت مشخص با این پول انجام خواهم داد. اطلاعات این پروژه ها را هم شفاف روی وب بگذارد. که چه سرویسی در ازای این پول ارایه خواهد شد و چگونه و در چه فاصله زمانی.

قیمت چه نوع انرژی هایی اول باید افزایش پیدا کند و ترتیب اینها چطور باشد؟

صالحی اصفهانی: باید اصلاح قیمت ها را به همه انواع انرژی و تمام مصرف کننده ها با هم پیش برد. به خصوص باید از ایجاد انگیزه برای جایگیزینی یک نوع انرژی با دیگر فقط به دلیل تفاوت یارانه جلوگیری کرد. باید هزینه فرصت انواع انرژی محاسبه شود. ببینیم یارانه پنهانی که به هر کدام می دهیم چقدر است. انرژی که یارانه اش بیشتر است باید افزایش هفتگی اش بیشتر باشد.

فقط آقای روحانی باید اینها را شفاف اعلام کند. اعلام کند برنامه اش برای افزایش قیمت ها و فرمولش در سال های آینده چیست و ثبات سیاستی را سرلوحه کارش قرار دهد.

آنوقت فکر می کنید که آقای روحانی دور بعد هم رای خواهد آورد؟

صالحی اصفهانی: به نظر من وقتی این ثبات سیاستی را اجرایی کند و سرویس هایی که جامعه نیاز دارد را با این پول ها به جامعه برساند، مردم می فهمند. از طرف دیگر، مردم از فاز اول هدفمندی و یارانه نقدی درس گرفته اند. مردم دیگر از کسی که بگوید پول نفت را سر سفره اتان می آورم استقبال نمی کنند. این مهم است. روحانی باید از این فرصت استفاده کند و سیاست های درست را اجرایی کند. سیاست درست هم رشد و ثبات اقتصادی را به همراه می آورد. این خیلی مهم است. مردم در پایان چهار سال این رشد و رونق اقتصادی را خواهند دید. آقای روحانی نباید از این امر بترسد. به نظرم آقای روحانی باید با این برنامه جلو برود که قیمت انرژی باید بالا برود. کسری بودجه بزرگی داریم. پروژه های بزرگ عمرانی خوابیده است. این ضربه بزرگی به بلندمدت اقتصاد کشور است. ما با بالا بردن قیمت انرژی می توانیم یکسری پروژه های عمرانی را زنده کنیم. این شغل ایجاد می کند و امکانات و فرصت ایجاد می کند برای تولید در آینده. به نظر من آقای روحانی باید قطعی اعلام کند که یارانه نقدی در فاز جدید وجود نخواهد داشت غیر از سیاست هایی حمایتی و از طریق نهادهایی که عرض کردم.

نظر شما درباره متفاوت بودن قیمت بنزین در هر خیابان و هر پمپ بنزین چیست؟

صالحی اصفهانی: به نظر من توزیع بنزین باید خصوصی باشد. یعنی دولت بنزین را در مناطق مختلف به جایگاه داران خصوصی تحویل دهد و آنها بر اساس این که هزینه تحویل بنزین در جایگاه مختلف با توجه به اجاره مکان اشان و غیره چیست، قیمت بنزین اشان را تعیین کنند. دولت می تواند با فروش همین جایگاه های سوختی که دارد پول بسیار بزرگی را حاصل کند. مبلغی که بخش خصوصی حاضرخواهد بود برای هر جایگاه بپردازد براساس هزینه توزیع و درآمد خانوارهای محل و امکان خرید بنزین از جایگاه های دیگر خواهد بود. بنابراین اختلاف قیمتی بنزین در مناطق مختلف  طوری نخواهد بود که جا به جایی بنزین خارج از سیستم صرف داشته باشد و وقت و انرژی بیهوده تلف شود.