«قیر» ایران؛ زیر فشار نامرغوب‌های داخلی و رقبای خارجی

این روزها برخی اخبار حکایت از خروج ایران از بازار قیر کشورهایی دارد که تا همین چندسال پیش مشتری پروپاقرص فرآوردههای نفتی و قیر ایران بودند. به تعبیری صحبت از ممنوعیت قیر ایران در این بازارها به میان آمده و اینکه کشورهایی مانند چین و تانزانیا به دلیل بیکیفیتبودن قیر تولیدشده در ایران به سراغ خرید از دیگر کشورهای تولیدکننده این محصول رفتهاند.

ماجرا چیست؟

قیر مادهای مشتق از نفت است که بهعنوان آخرین محصول و فرآورده از برج تقطیر به دست میآید. در ایران انواع مختلفی از قیر تولید میشود که علاوه بر مصرف در داخل که عمدتا روانه پروژههای عمرانی میشود، بخش عمدهای از تولیدات نیز به کشورهای خریدار صادر میشود.
در منطقه خاورمیانه، ایران بزرگترین تولیدکننده و صادرکننده قیر است. این در حالی است که کشور بحرین چندسالی است که پا به میدان رقابت با ایران گذاشته و قصد دارد بازار عمده جهان را تصاحب کند. حضور ایران در بازار قیر جهان بالغ بر 20سال میشود و طی این مدت کشورهای زیادی در سبد مشتریان قیر ایران جای گرفتهاند. آمار تولید قیر در ایران رقمی در حدود چهار تا 4/5میلیونتن در سال را نشان میدهد که از این میزان بعضا تا 2/5میلیونتن به کشورهای خریدار صادر میشده است. با توجه به آنکه در منطقه خاورمیانه کشورهای نفتخیز دیگری به جز ایران که به فناوری تولید انواع فرآوردههای نفتی نیز دست پیدا کردهاند وجود دارد، بازار این منطقه کششی برای جذب و فروش قیر نفتی ندارد از این رو، صادرکنندگان ایرانی که در سالهای نهچندان دور به بازار اروپا رفتوآمد داشتند پس از تشدید سختگیریهای بینالمللی علیه ایران کشتیهای ترانزیتی را به سمت جنوبشرق آسیا کج کردند و کشورهایی مانند چین، تایلند، ویتنام و در سوی دیگر هند و امارات عمده خریداران قیر نفتی ایران شدند. طی سالهای اخیر تجارت قیر در جهان ارزآوری بالایی را برای ایران به همراه آورد اما پس از چندینسال در اوجبودن، بازار پررقابت جهانی روی تند خود را به قیر ایران نشان داد و رفتهرفته سهم این بازار برای صادرکنندگان ایرانی کم شد. یکی از مهمترین دلایل رویگردانی برخی از بازارها از قیر صادراتی ایران، ظهور شرکتها و واحدهای تولیدی نامطمئن و بعضا متقلب است که طی دوسال اخیر ورود این بنگاهها به عرصهتولید و صادرات قیر به بازارهای ایران لطماتی وارد کرد. این واحدهای تولیدی برای کسب منفعت بیشتر از بازار پرسود قیر، اقدام به دستکاری در تولیدات این محصول کردهاند و به جای فروش قیر نفت به دستآمده از پالایشگاههای معتبر ایرانی، ترکیبی از قیر پالایشگاهی و قیر طبیعی- مادهای معدنی که ترکیباتی از قیر دارد- یا مخلوطی از قیر نفت و سولفور را در معرض فروش و صادرات قرار دادهاند. قیر به دستآمده از این واحدهای تولیدی متخلف آن محصولی نبود که طی چندینسال به دست خریداران ثابت خارجی میرسید، از اینرو، قیر بیکیفیت که روی دست مشتریان ماند، آنها تصمیم گرفتند قید خرید از ایران را بزنند.

دفاع از قیر ایران

با آنکه طی چندروز گذشته در برخی خبرگزاریها به ممنوعیت قیر ایران در کشورهایی نظیر چین و سریلانکا اشاره شده، اما فعالان عمده این بخش خبرهای اخیر را رد میکنند. سیدحمید حسینی یکی از صادرکنندگان عمده قیر نفت است که مجموعه شرکت او توانسته طی نزدیک به دودهه فعالیت، سهم بالایی از بازار قیر منطقه و جهان را در اختیار داشته باشد. حسینی در گفتوگو با «شرق»، ضمن تکذیب ایجاد هرگونه ممنوعیت یا محدودیت در بازارهای مقصد برای قیر صادراتی ایران تصریح میکند ایران یکی از بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان قیر در خاورمیانه است و سهم صادرکنندگان ایرانی در بازار 110میلیونتنی قیر جهان قابل کتمان نیست.
به گفته وی، رقبای ایران در این بازار در تلاش هستند تا با ایجاد برخی شیطنتها کشور ما را کنار زده و جای پای خود را در بازار قیر محکم کنند، از اینرو با طرح شایعاتی که صحت ندارد به رقابت ناسالم با ایران وارد شدهاند.
این فعال اقتصادی و عضو هیات مدیره اتحادیه صادرکنندگان نفت، گاز و پتروشیمی به برخی از شایعات پیشآمده نیز اشاره میکند از جمله آنکه در دوسال گذشته شرکتهای آمریکایی به طور غیرمستقیم ایران را از بازار قیر چین خارج کردهاند. به گفته وی، شرکتهای آمریکایی که توان رقابت با صادرکنندگان ایرانی را نداشتند، با دادن اطلاعات نادرست به چینیها پیرامون کیفیت قیر تولیدشده در ایران و طرح این ادعا که محصولات پالایشگاهی ایران از استاندارد لازم برخوردار نیست، زمینه رویگردانی چین از واردات قیر ایرانی را فراهم کردند این در حالی است که محصول قیر ایران؛ منطبق با استاندارد بینالمللی است و طیسالها حضور در بازارهای جهانی، کیفیت خود را به اثبات رسانده بود. حسینی نمونه دیگری از شیطنتهای رقبا را بیان میکند که ماجرای آن به چندسال پیش بازمیگردد که کشور ویتنام بنا بر دلایلی محمولههای قیر صادراتی ایران را مرجوع کرده بود. وی تصریح کرد آن ماجرا نیز ناشی از سوءتفاهماتی بود که رقبای ایران به بار آورده بودند و پس از رایزنی با مسوولان این کشور مشکل صادرات قیر ایران به ویتنام برطرف شد. اما همه گناه مشکلات پیشآمده برای قیر صادراتی ایران را نباید به پای رقبا نوشت. اقدامات برخی واحدهای تولیدی در داخل نیز منجر به آن شده که بهتازگی مهر بیکیفیتی بر قیر ایران زده شود. تولید قیر در ایران تا حدود دوسال گذشته در انحصار دوشرکت شبهدولتی نفت جی و نفت پاسارگاد بود. این دوشرکت در واقع بزرگترین تامینکننده قیر در ایران بودند که محصولات آن در بورس کالا عرضه و از سوی صادرکنندگان و فعالان اقتصادی خریداری و به بازارهای جهانی صادر میشد. آنطور که حسینی میگوید دو شرکت بزرگ «نفت جی» و «نفت پاسارگاد» از فعالان اصلی بازار و صادرات بودند اما طی دوسال گذشته شرکتهای کوچک دیگری نیز پا به عرصه تولید گذاشتهاند و دولت اقدام به صدور مجوز برای تعداد زیادی واحد تولیدی قیر کرد در حالی که هیچگونه نظارتی نیز بر این واحدها صورت نگرفت. وی تصریح میکند در حال حاضر چندینواحد تولیدی در استانهای اصفهان، یزد و بندرعباس اقدام به تولید قیر نفت مخلوطشده با قیر طبیعی یا سولفور میکنند که از کیفیت قیر پالایشگاهی بهشدت کاسته میشود و محصولات به دستآمده یا توسط این واحدها یا برخی صادرکنندگان به کشورهای هدف فرستاده میشود و آنچه اتفاق میافتد، خدشهدارشدن اعتبار قیر ایران در عرصه بینالمللی است؛ اتفاقی که دامنه آن به محصولات شرکتهای معتبر و باسابقه قیر ایران هم کشیده میشود و آنان باید تاوان شرکتهای کوچکتر و تولیدات نامرغوب و غیراستاندارد آنها را بپردازند.

سال پرسود قیر صادراتی؟

اگرچه به گفته عضو هیاترییسه اتاق بازرگانی تهران طی دوسال گذشته مجوزهای بیحساب و کتاب فراوانی برای تولید قیر و وکیوم باتوم در داخل ایران داده شده، اما نظارتی نیز بر عملکرد این واحدها صورت نگرفته است. حسینی ضعف برندسازی در قیر تولیدی ایران را یک نقص چندینساله میداند در حالی که اگر قیر ایران صاحب برند بود، صادرات محمولههای ریز و کوچک واحدهای متخلف نمیتوانستآسیبی به بازار این محصول پالایشگاهی کشور بزند. عضو هیاتمدیره اتحادیه صادرکنندگان نفت، گاز و پتروشیمی از انجام مذاکرات و رایزنیهایی با مسوولان شرکت پخش و پالایش خبر داد که ساماندهی در بازار قیر را نشانه گرفته است. وی تقویت نظارت بر تولید قیر در ایران و اجازه صادرات وکیومباتوم به بنگاههای خوشنام و برندهای معتبر داخلی را از جمله راهکارهای رفع سوءتفاهمهای موجود عنوان کرد. بهگفته حسینی اگرچه تا چندسال پیش قیر ایران وابستگی زیادی به بازار چین داشت، اما در حال حاضر صادرکنندگان قیر، انگیزه چندانی برای بازار این کشور ندارند و ورود به دیگر بازارهای هدف را دنبال میکنند. این نکته را نیز وی اضافه کرد که دولت چین مدتی است توسعه راهها و پروژههای عمرانی را به منطقه غرب این کشور تغییر جهت داده است و به اجبار منطق اقتصادی، این کشور، ناچار خواهد شد که دیر یا زود، بار دیگر به قیر ایران رو بیاورد. براساس چنین پیش فرضهایی، حسینی سال آینده را سالپرسودی برای قیر صادراتی ایران پیشبینی کرد.