پیچ خطرناک برای صنعت پتروشیمی

درحالحاضر سالانه حدود 54 میلیون تن (بیش از 115 نوع) انواع محصولات پتروشیمی در ایران تولید میشود. پرسش اما این است؛ این محصولات چه میزان ارزش افزوده برای کشور به همراه دارد؟ براساس آمار منتشر شده، محصولات پتروشیمی تولید شده در ایران، از نظر ارزش در 4 سطح، قابل بررسی هستند. محصولاتی که تا 250دلار در هر تن قیمت دارند، محصولاتی که قیمتشان از 250 تا 500 دلار است، محصولاتی که قیمتشان از 500 تا 900 دلار است، محصولاتی که قیمتشان از 900 تا حدود 1200 دلار است.

براساس همین آمار، 35درصد محصولات تولید شده در ایران در سطح اول این طبقهبندی قرار دارند که ما آنها را محصولات 250 دلاری مینامیم! 15درصد محصولات 500دلاری هستند، 25 درصد 900دلاری و 25 درصد باقیمانده در سبد محصولات 1200 دلاری جای میگیرند!

به عبارت دیگر 75درصد از محصولات پلیمری تولید شده در ایران، ارزشی کمتر از 1200دلار دارند و از نظر وزنی، حدود 40میلیون تن از تولیدات ما فاقد ارزش افزوده توجیهپذیر هستند.

این آمار نشان میدهد که با وجود اجرای پروژههای عظیم پتروشیمی در دورههای گذشته و دستاورد ظرفیت تولید 54 میلیون تنی، در حال حاضر نیازمند تحولی اساسی در این صنعت هستیم تا ضمن تولید ارزش افزودهیی به مراتب بیشتر از مقدار موجود، از رقبای منطقهیی و جهانی هماندازه و کوچکتر از خود جا نمانیم! ازاینرو نخست به سراغ طرحهای در دست اجرای صنعت پتروشیمی میرویم؛ به گفته مرضیه شاهدایی، مدیر طرحهای شرکت ملی صنایع پتروشیمی، هماکنون 67 طرح پتروشیمی نیمهکاره با پیشرفتهای فیزیکی از یک تا 98درصد در صنعت پتروشیمی در حال اجراست که بر اساس برآورد صورت گرفته، اجرای کامل این طرحها – که ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی را از 60 میلیون تن کنونی به 120 میلیون تن خواهد رساند – هزینهیی بیش از 4/33 میلیارد دلار در پی دارد.

آنطور که مدیر طرحهای NPC گفته است، در مرحله نخست، 15 طرح که بیش از 60 درصد پیشرفت داشتهاند، مورد حمایت و نظارت بیشتر این شرکت قرار میگیرند. PVC  تختجمشید، فاز دوم پتروشیمی کاویان، فاز دوم پتروشیمی کارون، خط لوله اتیلن غرب، مجتمعهای لرستان، کردستان، ایلام، مهاباد و هگمتانه ازجمله این طرحها هستند که تا پایان سال 95 به بهرهبرداری خواهند رسید. همچنین بر همین اساس مجوز طرحهایی که تاکنون زیر 10درصد پیشرفت فیزیکی داشتهاند، از سوی کمیته ارزیابی طرحهای پتروشیمی، لغو خواهد شد.

در عین حال براساس برنامهریزیهای صورت گرفته، در نقشه راه توسعه صنعت پتروشیمی، 36 طرح تازه بر پایه میزان خوراک موجود، در مناطق چابهار، جاسک، قشم و  پارسیان طراحی شده است که با راهاندازی این طرحها 60 میلیون تن دیگر به ظرفیت تولید پتروشیمی کشور افزوده خواهد شد.

هرچند تاکنون درباره جزییات این طرحها نکات دقیقی گفته نشده است، با نگاهی به مواضع اخیر مدیران ارشد پتروشیمی در ایران میتوان حدس زد که این طرحها احتمالا در راستای افزایش ظرفیت پروپیلن خواهند بود. درباره مزایای پروپیلن تاکنون حرفهای بسیاری زده شده است، اما یافتن بهترین مسیر برای ترسیم چشمانداز پتروشیمی کشور ممکن نخواهد شد، مگر با نگاه به وضعیت موجود و شناسایی نیازهای فوری آن!

اگر محصولات پتروشیمی تولید شده در مجتمعهای پتروشیمی ایران را به 5گروه محصولات گازی، برشهای میانی مایع، محصولات شیمیایی مایع، محصولات پلیمری و محصولات شیمیایی جامد تقسیمبندی کنیم، وضعیت تولید هر گروه به صورت زیر است.


 محصولات گازی
در مورد تولید محصولات گازی نظر اتان، پروپان، اتیلن، پروپیلن و... تراز تولید در کشور منفی است؛ به این معنی که خوراک کافی در کشور تولیدنمیشود، در حالی که ظرفیت آن ایجاد شده است. بیشترین کمبود در این بخش به اتان مربوط میشود.  براساس آمار موجود، اگر کسری 8میلیون تنی خوراک اتان رفع شود، ظرفیت 13میلیون تنی محصولات گازی در کشور محقق خواهد شد؛ این عدد اکنون در بهترین حالت 5/5میلیون تن در سال است.


 برشهای میانی مایع
در مورد برشهای میانی مایع، وضعیت تا حدودی بهتر و پایدارتر است. در حال حاضر جمعا حدود 4 میلیون تن محصولات مایع پتروشیمی در کشور تولید میشو. پنتان، هگزان، برشهای سبکوسنگین کراکرها، نفتا، نفت سفید، پیرولیز، رفینت و... از جمله این محصولات هستند. در تولید این محصولات که در نهایت به مواد دیگری تبدیل میشوند، 5/2میلیون تن ظرفیت خالی وجود دارد.


 محصولات شیمیایی مایع
بنزن، تولوئن، زایلن، اتیل بنزن، انواع اسیدها مانند اسید سولفوریک، اسید استیک، اسید فسفریک، آمونیاک، متانول و... از جمله محصولات شیمیایی مایع هستند که ظرفیت تولید آنها در کشور به حدود 5/22میلیون تن در سال میرسد.


 محصولات پلیمری
برای تولید محصولات پلیمری نظیر پلیاتیلن، پلیپروپیلن، PVC، پِت، ترکیباتی نظیر لاستیک SPR، پلیکربنات، پلیاستایرن و... نیز حدود 5/12 میلیون تن ظرفیتسازی صورت گرفته است.


 محصولات شیمیایی جامد
درنهایت با محصولات جامدی مواجه هستیم که پلیمر نیستند! مواردی نظیر اوره، ملامین، سولفات آمونیوم، نیترات آمونیوم، کربنات سدیم، رزین اپوکسی و... که ظرفیتی بیش از 5/13 میلیون تن را به خود اختصاص دادهاند.

آمار و ارقام بالا گویای این نکته است که با مصرف 5/9 میلیون تن گاز اتان به عنوان خوراک، حدود 50 میلیون تن محصولات پتروشیمی تولید میشود و افسوس اینکه در بخش محصولات گازی،4میلیون تن از 5/5 میلیون تن تولید، پروپان و بوتان است که بهصورت خام به فروش میرسد.

حمیدرضا حقیقتپژوه، مدیرعامل شرکت رویان پلیمر آریا، با اشاره به این آمار به MEET گفت: «در تعیین مسیر و استراتژی توسعه صنعت پتروشیمی، ابتدا باید به 2هشدار توجه داشت! نخست معضل ظرفیت خالی 5/10میلیون تنی ناشی از کسری خوراک است که باید به عنوان اولویت اول در برنامههای صنعت پتروشیمی دیده شود. درحالحاضر به دلیل کمبود خوراک مجتمعهای تولیدی، صنعت پتروشیمی در ایران حدود 70درصد ظرفیت خود در حال تولید است که برای جبران این کمبود با تمرکز بر روشهای اتان ریکاوری، انجیال و بهکارگیری پالایشگاهها برای تولید نفتا، ضمن تامین کسری 5/10میلیون تن خوراک، ظرفیت تولید محصولات نهایی پتروشیمی به میزان 50میلیون تن افزایش پیدا خواهد کرد. »

حقیقتپژوه افزود: «در مرحله بعد باید زنجیره ارزش صنعت را تکمیل کنیم. در این بخش اولویت با مصرف 4میلیون تن گاز پروپان و بوتان موجود است. در ادامه هم باید تصمیم بگیریم که در برخی محصولات _نهتنها در منطقه بلکه در جهان_ لیدر شویم زیرا لیدر شدن به ما قدرت قیمتگذاری و حتی توسعه بیشتر خواهد داد. »

صنعت پتروشیمی ما در یک دوره باشکوه توانست با مشقت و زحمت بسیار تا تولید محصولات 1000 دلاری پیش برود، اما پس از آن دیگر این زنجیره رها شد و نتوانستیم محصولاتی با قیمت و ارزش 2000 دلار به بالا تولید کنیم.

«یکی از دلایل این اتفاق نگاه و سیاستگذاری سلیقهیی و مقطعی بوده است. » حقیقتپژوه با ذکر این نکته یادآور شد: «به عنوان مثال در مورد تولید پروپیلن که مدیران صنعت پتروشیمی کشور اصرار دارند با روش MTP انجام شود، نکته قابل توجه این است که تولید این محصول به 3روش امکانپذیر است و هر یک از این روشها مزیت و معایب خاص خود را دارد. بنابراین بهتر است مانند سایر کشورها موفق در این زمینه، از سبدی از روشها استفاده شود.

 وقتی از روش MTP استفاده میکنیم، بخشی از متانول تولید شده در فرآیند را به عنوان محصول نهایی کنار میگذاریم که این خود یک مزیت است. وقتی از روش نفتا کراکر استفاده میکنیم در شرایط کاهش قیمت نفت و به تبع آن کاهش قیمت نفتا، سود قابلتوجهی نصیبمان خواهد شد چراکه قیمت پروپیلن همچنان بالا خواهد بود. در روش PHB هم شرایط به همین ترتیب است؛ یعنی در برخی موارد شاهد کاهش شدید قیمت پورپان هستیم که در آن صورت تولید پروپیلن از پروپان بسیار سودآورتر خواهد بود. »

وی با اشاره به پدیده «چشم و همچشمی» در سرمایهگذاری صنعت پتروشیمی گفت: «نباید همه سرمایهها را به بخشهای سودده صنعت روانه کرد چراکه در برخی موارد سوددهی از مرز و مسیر زیاندهی میگذرد. به عنوان مثال برای تولید اوره به آمونیاک نیاز داریم؛ حال آنکه آمونیاک به خودی خود ارزشمندتر و سودآورتر از اوره است اما اوره در صنایع غذایی دنیا اهمیت استراتژیک دارد بنابراین وقتی ایران بتواند بخش قابل توجهی از 120میلیون تن اوره مورد نیاز جهان را تامین کند، ابزار سیاسی مهمی در اختیار خواهد داشت. میتوان گفت صنعت پتروشیمی یک صنعت استراتژیک است که سود و زیان آن باید درکنار یکدیگر دیده شود. » در میان طرحهای نیمهکاره صنعت پتروشیمی که مدیر طرحهای NPC تعداد آن را بیش از 60 طرح اعلام کرده است 11طرح آمونیاک هم وجود دارد که هیچکدام پیشرفت فیزیکی قابل ملاحظهیی نداشتهاند؛ درحالی که هر یک از این طرحها صاحبان و سرمایهگذاران خاص خود را دارند! اما به نظر میرسد، سنگهای موجود بر سر راه سرمایهگذاری در صنعت پتروشیمی آنقدر زیاد و بزرگ است که سرمایهگذاران نتوانستهاند از پس آن برآیند و نا امید از سرمایهگذاری، طرحهای خود را نیمهکاره رها کردهاند.

حقیقتپژوه در این باره گفت: «امریکاییها برای حل این مشکل هلدینگهای تخصصی قدرتمند پتروشیمی ایجاد کردهاند و این هلدینگها هستند که برای پاسخگویی به سهامداران خود مجبور به رقابت با سایر تولیدکنندگان و چانهزنی با بخش حاکمیتی خود شدند. عربستانیها صندوقهای بزرگ و تخصصی را تشکیل دادهاند. اروپاییها هم در این زمینه ترجیح دادند، تخصصیمحور باشند. به عبارت دیگر اینها مدل توسعه صنعت پتروشیمی در کشورهای موفق دنیاست؛ باید پرسید مدل توسعه صنعت پتروشیمی 50 ساله ما چیست؟»

 همچنین مسوولان معتقدند، صنعت پتروشیمی ایران قابلیت آن را دارد که با رفع چالشهای اساسی تولید در این صنعت، میزان تولید را به 50درصد در سالهای پیشرو و تا 3برابر ارقام کنونی در افق 1404 افزایش و ظرفیتهای خالی این صنعت را پوشش دهد و این درحالی است که میزان تولید در سال 93 تنها 10درصد نسبت به سال 92 افزایش یافته است. بررسیها نشان میدهد که در سالهای گذشته بخشهای گوناگون تولیدی در کشور همواره با فاصله زیاد زیر ظرفیت تولیدی خود قرار داشتهاند و با وجود روی کار آمدن دولت جدید و رفع برخی ابهامات نیز این بخشها همچنان زیر ظرفیت تولید خود مشغول به فعالیت هستند.

به گفته علیمحمد بساقزاده، مدیر کنترل داخلی شرکت ملی پتروشیمی، سال گذشته ظرفیت تولید در این صنعت به 70درصد رسید که این رقم در مقایسه با سالهای اخیر از رشد قابل قبولی برخوردار بوده است.

در سالهای اخیر به ویژه در فصل زمستان، کمبود خوراک به عنوان یکی از معضلات اساسی در میزان تولید گاز کاهش قابل توجهی ایجاد میکرد. اما در سال 93 به دلیل افزایش دما در فصل زمستان و ورود گاز تولیدی پارس جنوبی به مدار گازی کشور، شاهد قطعی گاز در مجموعههای تولیدکننده پتروشیمی نبودیم و این امر علاوه بر اینکه مانع از افت تولید گاز کشور شد، میزان تولید را به ظرفیتهای تعریف شده نزدیکتر کرد.

در سالهای اخیر کاهش سرمایهگذاریها، کاهش سطوح فروش به ویژه فروش صادراتی، کاهش خوراک، وجود برخی مشکلات در تعمیر و نگهداری خطوط لوله و تحریمها موجب شد که تولید بخش پتروشیمی پایینتر از سطح ظرفیتهای تعریف شده قرار گیرد با این حال این وضعیت قابل تغییر است و به گفته کارشناسان، هموارسازی صادرات محصولات پتروشیمی از رهگذار رفع تحریمها تبدیل موثر مواد خام مانند نفت و گاز به محصولات پتروشیمی و در عینحال ایجاد سازوکار واقعی برای جذب سرمایههای داخلی و خارجی ازجمله عواملی است که میتواند به ارتقای سطح تولید پتروشیمی کشور کمک کند.

پیشبینی میشود، امسال ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی کشور به 50میلیون تن برسد؛ ظرفیتی که تکمیل شدن آن به برخی اصلاحات در بخشهای پاییندستی، بازارهای صادراتی و فروش داخلی نیاز دارد. علاوه بر این در صورت فراهمسازی شرایط، درآمدهای ناشی از صنعت پتروشیمی میتواند در سالهای پیشرو تا سه برابر رقم فعلی رشد کند و از 30میلیارد دلار کنونی به سالانه 80 تا 90میلیارد دلار نیز برسد.

طی سالهای اخیر به ویژه در دو سال گذشته و با رفع نخستین موانع در صادرات محصولات پتروشیمی در دولت جدید، تولید بیشتر در این صنعت مورد توجه قرار گرفته است. بسیاری از سرمایهگذاران داخلی و خارجی نیز برای سرمایهگذاری در پروژههای پتروشیمی کشور ابراز تمایل کردهاند و انتظار میرود سرمایهگذاران بیشتری برای حضور در صنعت پتروشیمی وارد میدان شوند؛ با این حال همچنان برخی چالشها مانند موضوع تعیین قیمت خوراک گاز وجود دارد. تعیین تکلیف در این مورد درکنار از میان رفتن تحریمها، شیب جذب سرمایههای خارجی را برای ورود به این صنعت افزایش داده و باعث رشد تولید از 40میلیون تن کنونی به 60 میلیون تن ظرف سه سال آینده میشود که این امر جهش بزرگی را در صنعت ایجاد خواهد کرد.

مسوولان شرکت ملی صنایع پتروشیمی با اعلام اینکه طی سالهای 92 و 93 روی تکمیل 15پروژه از 62 پروژه کنار گذاشته شده، متمرکز بودهاند. از فراهم بودن زیرساختهای لازم برای توسعه 62 پروژه یاد شده خبر میدهند و معتقدند که این موفقیت با استفاده از امکانات داخلی با تکیه بر سرمایههای بخش خصوصی و استفاده از حداقل ظرفیتهای بازار سرمایه کشور حاصل شده و با جذب بیشتر سرمایهگذاران خارجی گسترش خواهد یافت.

در این میان تهدیدها را نباید از یاد برد و کاهش قیمت نفت که منجر به افت قابل توجه سرمایهگذاریها در کشور میشود، نخستین مانع بزرگ بر مسیر توسعه برنامههای صنایع به خصوص پتروشیمی خواهد بود. صندوقهای حمایت از بخش پتروشیمی نیز با افت سرمایههای داخلی تضعیف خواهند شد. این درحالی است که تا رسیدن به رتبه اول پتروشیمی در منطقه خاورمیانه یک دهه زمان داریم و تا پایان این دوره قادر به گسترش تولید محصولات پتروشیمی از طریق توسعه تولید نفت و گاز خواهیم بود. سال گذشته حدود 100میلیون مترمکعب به تولید گاز کشور افزوده شد و این میزان با راهاندازی فازهای باقیمانده پارس جنوبی میتواند شرایط مناسبی را برای تامین خوراک مورد نیاز بخش پتروشیمی فراهم آورد. از طرفی حال که به برداشته شدن تحریمهای بینالمللی نزدیکتر میشویم، ظرف 10سال پیشرو ورود قابل توجه سرمایههای خارجی میتواند حتی با فرض ثبات قیمت نفت در ارقام کنونی نیز مشکل سرمایهگذاری را حل کند، مضاف بر اینکه پیشبینیها از رشد قیمت نفت از سال 2016 به بعد حکایت دارد.

معاون شرکت ملی صنایع پتروشیمی در همین راستا اعلام کرده است که تا افق چشمانداز میزان تولید محصولات پتروشیمی به 180 میلیون تن خواهد رسید که این امر میتواند کشور را از خامفروشی نفت دور نگهدارد. این درحالی است که هر تن از محصولات تولیدی پتروشیمی 150 تا 400دلار ارزش اقتصادی ایجاد میکند.

پایین بودن ظرفیتهای تولید در بخشهای پاییندستی نیز از موضوعاتی است که میزان تقاضا برای این محصولات را در بازارهای داخلی با کاهش روبهرو میکند. بررسیهای «MEET» حکایت از افت محسوس تقاضا در تالار محصولات پتروشیمی بورس کالا در مقایسه با سالهای 91 و 92 دارد به طوری که میانگین تقاضا در این تالار در سال 91 به 115هزار تن در سال رسید درحالی که این رقم در سال 93 به 60 هزار تن نیز نمیرسید. البته در این راستا باید به این نکته نیز اشاره کرد که با تصمیماتی همچون آزادسازی قیمت محصولات پتروشیمی براساس ارز آزاد و در عین حال قیمتگذاری بر مبنای نرخهای بینالمللی، پای دلالان از این بازار کوتاه شده است اما به عقیده کارشناسان درحال حاضر صنایع پاییندست با 30درصد ظرفیت خود تولید میکنند که با تقویت تولید در این بخش، میزان تقاضا برای مواد اولیه و به تبع تولید در بخش بالادست نیز تقویت خواهد شد.

خوشبختانه در ماههای اخیر دولت و بازارهای متمرکز معامله محصولات پتروشیمی توانستهاند معاملات این گروه را در مسیر مناسب خود قرار دهند. تعیین قیمت محصولات تولیدی برای دوره زمانی بلندمدت از یک سو و تعیین قیمت محصولات تولیدی در بورس کالا براساس قیمتهای جهانی و ارز آزاد از سوی دیگر، دو تصمیم مهم و موثر محسوب میشوند که بر هر دو بخش بالادستی و پاییندستی پتروشیمی تاثیرگذار هستند.

در نهایت باید گفت که مرکز تولید در صنعت پتروشیمی در این چند سال روی واحدهای گازی بوده است که تولیدکننده سادهترین نوع محصولات پتروشیمی به شمار میآیند. در واقع یکی از ایراداتی که به صنعت پتروشیمی ایران وارد است و بارها مورد بحث کارشناسان این حوزه قرار گرفته، ناقص بودن زنجیره تولید است. این نقیصه به این موضوع بازمیگردد که صنعت پتروشیمی ایران توسط کشورهای اروپایی پایهگذاری و از ابتدا روی واحدهای میانی زنجیره تولید که عموما ارزشافزوده کمی داشته و آلودگی زیستمحیطی ایجاد میکردند، متمرکز بودهاند.