ترسیم نقش «ورسالیز» ایتالیا در پتروشیمی ایران

پتروشیمی ایران با وجود تحریمها آیندهای ندارد. این جمله مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی بود که با صراحت واقعیت این صنعت بدون وجود سرمایهگذاری و تکنولوژی را نشان میداد. حالا اما میتوان به این فکر کرد که چه گزینهای برای صنعت پتروشیمی ایران مناسبتر است؟ یکی از بارزترین خصلتهای جامعه و به تبع آن «اقتصاد ایران» هیجانزدگی است. وقتی هم پای یک «خارجی» به میان میآید، این هیجانزدگی جامعه اغلب به اوج خود نزدیک میشود. رسانهها با شور و هیجان وصفنشدنی از بازگشت «غولها» و «بزرگان» عرصههای مختلف به ایران خبر میدهند. اما واقعیت این است که استفاده از صفت «غول» برای بعضی از گروههای خارجی که قصد سرمایهگذاری در ایران را دارند، نمیتواند چندان مانوس باشد.

روزهای گذشته در پی سفر هیات ایتالیایی به ایران، بازگشت آنها به صنعت نفت، گاز و پتروشیمی کشور بیش از دیگر گزینهها نزدیک به نظر میرسد. اما جایگاه «ایتالیا» میان کشورهای اروپایی در صنعت «پتروشیمی» کجاست؟ آیا میتوان شرکتهای ایتالیایی را «بزرگ صنعت پتروشیمی» به حساب آورد؟ اگر بخواهیم در این زمینه به کتابها و مقالههای منتشر شده درباره وضعیت صنعتگران پتروشیمی در دنیا مراجعه کنیم جواب تقریبا منفی خواهد بود.

گزارش 100کمپانی برتر پتروشیمی ICIS که پیش از این منتشر شده، نشان میدهد که شرکت «ورسالیز» شاخه پتروشیمیایی شرکت «انی» ایتالیا که بزرگترین در نوع خود در این کشور محسوب میشود، در سال 2014 رتبه 54ام را بر اساس درآمدها به دست آورده بود. این کمپانی در سال 2013 درآمدی معادل 8 هزار و 71میلیون دلار داشته است. در همین سال کمپانیهای مانند باسف آلمان و اکسون موبیل امریکا درآمدهایی در حدود 100هزار میلیون دلار را کسب کرده بودند. فاصلهیی که بهطور قطع بر بودجه تحقیق و توسعه این کمپانیها نیز تاثیر گذاشته است. طبق گزارش ICIS، بودجه تحقیق و توسعه باسف آلمان در سال 2013 معادل 2هزار و 528میلیون دلار بوده است. این بودجه نسبت به سال قبل از آن 10درصد افزایش را نشان میدهد.

سی. مرکیر نویسنده کتاب «صنعت پتروشیمی و احتمالات استقرار آن در کشورهای در حال توسعه» در این باره مینویسد: «بهطور ماهوی صنعت پتروشیمی در کشورهایی پیشرفت دارد که به منابع نفت و گاز دسترسی آسانی داشته باشند. به همین خاطر است که امریکا و به خصوص ایالتهایی مثل تگزاس و لوییزینا در این زمینه حرف اول را میزنند.» البته «ایتالیا» قطعا برنامههایی برای پیشرفت صنعت پتروشیمی خود دارد. طبق مقالهیی با عنوان گزارش وضعیت صنعت پتروشیمی ایتالیا در نیمه دوم 2015؛ صنعت پتروشیمی این کشور اکنون در حال گذر برای رسیدن به تولید محصولاتی با ارزش افزوده بالاتر و با حجم پایینتر خواهد رسید. شرکت انی ایتالیا که در واقع بخش بالادستی شرکت «ورسالیز» محسوب میشود در یک فایل تصویری درباره وضعیت بخش پتروشیمی «انی» از بهروزرسانی تاسیسات شرکت «ورسالیز» در سال 2014 میگوید.

پتروشیمی ایتالیا بهطور کلی تحت تاثیر «بحران اقتصادی اروپا» آسیب دیده است. طبق گزارشها تولید «اتیلن» در ایتالیا از سال 2008 تاکنون تحت تاثیر همین بحران، به یک سوم رسیده است. البته این شرکت در پروژههای مختلفی در دنیا سرمایهگذاری کرده است؛ اما حجم این سرمایهگذاریها نیاز 70میلیارد دلاری صنعت پتروشیمی ایران را پوشش نخواهد داد. در واقع بیان این مساله که پتروشیمی ایران با ورود «ایتالیاییها» دچار «جهش» یا «پیشرفت» بسیار چشمگیری شود چندان واقعگرایانه به نظر نمیرسد.

یکی از پروژههای مشترک انی با کشورهای آسیایی، در کرهجنوبی بوده است. شرکت پتروشیمیایی ورسالیز در سال 2012 قراردادی را برای تولید «الاستومر» با شرکت پتروشیمی «هونام» کره جنوبی که اکنون نام خود را به «لوته کم» تغییر داده بسته است. قرار بود که در اواخر سال 2015 نخستین تولیدات این واحد که با 200هزار تن ظرفیت برنامهریزی شده بود، روانه بازار شود. شرکت «هونام» در این قرارداد «فناوریهای اختصاصی» شرکت «ورسالیز» را خریده و مورد استفاده قرار داده است. روشی که بهطور قطع در مقایسه با روشهایی که به «انتقال» فناوری منجر نمیشود روشی کاراتر و مناسبتر خواهد بود.

بهطور کلی عمده فعالیت شرکت «ورسالیز» در زمینه تولید پلیاتیلن، استایران و الاستومر است. با توجه به اینکه ایران در وضعیت فعلی قابلیتهایی را برای افزایش تولید «پلیاتیلن» دارد به احتمال فراوان بهترین کمکی که از سرمایهگذاران و شرکتهای پتروشیمیایی در ایتالیا میتوان گرفت، انتقال فناوریهایی در این زمینه خواهد بود. بررسیهای «تعادل» نشان میدهد فعالیتهای تحقیق و توسعهیی شرکت Versalis از تولید مونومرها و واسطههای بر پایه سوختهای فسیلی، پلیاتیلن، استایرنیکها و الاستومترها تا محصولات بیوشیمیایی و بیوپلیمری را پوشش میدهد. این شرکت تمرکز ویژهای بر تولید محصولات با پایه زیستی یا با اصطلاح «شیمی سبز» دارد. این کمپانی سرمایهگذاری گستردهیی در این زمینه انجام میدهد و چشمانداز روشنی برای رهبری در این بخش از حوزه تولید محصولات شیمیایی را برای خود متصور است.

شرکت ورسالیز قصد دارد با استفاده از تکنولوژی، مدل جدیدی از توسعه اقتصادی فارغ از فشارهای معمول بر بازار پتروشیمی خصوصا در اروپا را در پیش گیرد. مدل توسعه این شرکت بر پایه پایداری محیطی در چرخه تولید محصولات این شرکت با استفاده از منابع تجدیدپذیر، کاهش انتشار گاز CO2 و کارایی انرژی است. این امر به ادغام و سازگاری کامل کارخانههای این کمپانی با محیط اطراف خود میانجامد و درنتیجه فرصتهای زیادی را برای رشد ایجاد میکند. این امر مبتنی بر تحقیق، نوآوری و همکاری است. در حال حاضر نیمی از اتیلن تولید شده در دنیا به پلیاتیلن تبدیل میشود. تقاضای جهانی برای این محصولات در سال 2015 با رشد 5درصدی نسبت به سال 2010 به 90میلیون تن در سال رسید. اکنون سابیک در زمینه بازار پلیاتیلن خاورمیانه حرفهای زیادی برای گفتن پیدا کرده است و ایران برای رقابت با این غول پتروشیمی نیاز به «تکنولوژی» و «سرمایهگذاری» در فرآیند تبدیل اتیلن به پلیاتیلن دارد. البته تمام اینها در حالی بیان میشود که خط لوله «اتیلن» غرب هنوز سرنوشت چندان مشخصی ندارد. ایران قبل از جدیتر شدن تحریمها «نخستین» صادرکننده پلیاتیلن به کشورهای اروپایی و دومین صادرکننده به چین بود و برنامههایی بلندپروازانه برای افزایش تولید این محصول ارزان و سبک پلیمری در سر داشت. برنامههایی که میتواند در کنار شرکت «ورسالیز» که در این زمینه تخصص دارد، رنگ و بوی جدیتری به خود بگیرد.

خط لوله «اتیلن غرب» که قرار بود از قبل آن حدود 15 واحد پتروشیمیایی در غرب کشور به تولیدکننده فعال «پلیاتیلن» تبدیل شوند حالا شاید با ورود ایتالیاییها دچار تغییر شود و بتواند ایران را اندکی از کابوس «خامفروشی» در پتروشیمی رها کند. اما تمام اینها نمیتواند به معنای «جهش» یا تحول عظیم در کل صنعت پتروشیمی محسوب شود. ایران با صنعت پتروشیمیای که بیش از 70 طرح نیمهکاره و چشم انتظار سرمایه و تکنولوژی در دست دارد، بهطور قطع نمیتواند صرفا روی ایتالیا که از قضا در صنعت پتروشیمی از گذشته و حتی در سالهای 1959 از رقبای آلمانی و امریکایی خود عقبتر بوده حساب کند. یکی از بزرگترین تولیدکنندگان سنتیپلیاتیلن در دنیا که در گذشته «بزرگترین» تولیدکننده دنیا نیز بوده، صنایع شیمیایی سلطنتی بریتانیاست. سی مرکیر در کتاب خود، موقعیت شرکتهایی مانند شرکت «انی» ایتالیا را در صنعت پتروشیمی اینگونه تحلیل میکند که اغلب شرکتهای نفت و گاز علاقه شدیدی به سرمایهگذاری در صنایع پتروشیمی و ادامه دادن ارزش افزوده صنایع خود دارند. اما بسیاری از آنها تاثیر چشمگیری روی عرضه محصولات پتروشیمی نمیگذارند که انی ایتالیا نیز از همین دسته است.

در واقع نکته بسیار مهم اینجاست که فارغ از اینکه تعدد طرفینی که صنعت پتروشیمی ایران برای توسعه به آنها روی خواهد آورد، امنیت بیشتر این توسعه را تضمین میکنند اما واقعگرایی راجع به این طرفین میتواند یک آسیب محسوب شود.