سهم پایین صنایع تکمیلی از صادرات پتروشیمی

شاید آن زمانی که صنعت پتروشیمی ایران نخستین گام خود را با احداث یک واحد تولید کود شیمیایی در شیراز آغاز کرد، کسی تصورش را هم نمیکرد که این صنعت فوقالعاده مهم، این حجم از فراز و فرود را طی حیات خود تجربه کند. صنعتی که هرگاه سایه تدبیر را بر سر خود دید بیشترین دستگیری را از توسعه و اشتغالزایی کشور داشته است ولی دورانی هم بوده که سوءتدبیر، پتروشیمی ایران را از رمق انداخته بود و این صنعت آن طور که شاید و باید نتوانست نقش خود را در اقتصاد ایران ایفا کند. به هر سو اکنون به دورانی رسیدهایم که طالع اقبال مجددا به این صنعت پیشران روی خوش نشان داده است و شاهد این هستیم که سرمایهگذاران خارجی فوج فوج به سوی ایران گسیل شدهاند تا از خوان نعمت پتروشیمی ایران متمتع شوند. آنچه در این بین میتواند به سهولت این فرصت طلایی را از پتروشیمی ایران بگیرد، عدم انسجام در برنامهریزی و نداشتن چشماندازی جهت جذب صحیح و متناسب سرمایههای خارجی و هدفگزینی کترهیی سرمایههای آمده از خارج است.

طبق بررسیها از دادههای منتشر شده توسط گروه آنالیز بازارهای خاورمیانه «آی سی جی گروپ» صنعت پتروشیمی ایران ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی ایران در بین سالهای 2004 تا 2013 معادل 41.8میلیون تن در سال افزایش یافته است. طبق این دادهها ظرفیت تولید پتروشیمی ایران در سال 2004 برابر با 18.2میلیون تن بوده است. در سال 2005 این ظرفیت با 2.2میلیون تن افزایش به 20.4میلیون تن در سال میرسد. بعد از آن و در سال 2006 برابر با سالهای 84 و 85 ظرفیت تولید پتروشیمی در ایران با 8.8 تن افزایش که رقمی قابل توجه محسوب میشده است به 29.2میلیون تن در سال میرسد.

این افزایش در تولید محصولات پتروشیمی ایران در سال 2006 در سال 2007 و معادل با سالهای 85 و 86 که سالهای دوم و سوم دولت نهم محسوب میشد، ادامه پیدا کرد. اما سال 2008 ترمز افزایش تولید در سطوح سالهای گذشته کشیده شد و ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی ایران تنها 5.9 میلیون تن افزایش را تجربه کرده و به 44میلیون تن رسید. اما سال 2009 رکوردی در فاصله 9ساله 2004 تا 2013 برای صنعت پتروشیمی ایران محسوب میشود. در این سال صنعت پتروشیمی ایران با 9.5میلیون تن افزایش ظرفیت به 49.5میلیون تن ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی دست پیدا کرد.

سالهای 2008 تا 2009 مقارن با یکی از جدیترین بحرانهای اقتصادی جهان بود. در این سال اوضاع صنعت پتروشیمی ایران نیز بدترین وضعیت در سالهای 2004 تا 2013 را تجربه میکند. ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی ایران در این سال تنها با 1.6میلیون تن افزایش به 51.1 میلیون تن در سال میرسد. نکته جالب توجه این است که بهترین و بدترین سالهای ظرفیت محصولات پتروشیمی ایران در یک بازه زمانی 10ساله دقیقا به توالی یکدیگر اتفاق میافتد.

از دید کارشناسان و اقتصاددانان، نبود وحدت رویه در پیشرفت یک صنعت نشان از این دارد که پیشرفتهای صورت گرفته نه در اثر یک برنامهریزی صحیح و براساس اسناد توسعه بلکه در اثر اتفاقهایی است که در صورت نبود آنها، پیشرفت صورت گرفته با مغز به زمین برخورد میکند.  از دیدگاه سرمایهگذاران خارجی نیز چنین تفاوت وضعیتی در 2سال در یک صنعت به معنای عدم وجود «ثبات» خواهد بود. معنایی که میتواند سرمایهگذاران دوراندیش به شدت محافظهکاری را که برای هر یک دلار خود به شدت برنامهریزی میکنند از صنعت پتروشیمی ایران دور کند.

بررسی تاریخچه روابط ایران و ژاپن در احداث یک مجتمع پتروشیمی نشان میداد که یکی از مهمترین عاملهایی که ژاپنیها را مجاب کرده بود با وجود اعتقادشان به نبود صرفه اقتصادی مشارکت با ایران، احداث مجتمع پتروشیمی را متقبل شوند، برنامهریزی و ارایه به شدت قوی ایران درباره این صنعت بوده است. اکنون نیز اگر قرار بر جذب سرمایهگذارانی است که پولهای خود را با هدف وارد کشورهای دیگر کرده و به تبع همین روحیه باعث پیشرفت این کشور میشوند باید توجیهی منطقی برای چنین اتفاقهای ناگواری در صنعت پتروشیمی ایران پیدا کرد. افزایش بسیار اندک ظرفیت پتروشیمی ایران در سال 2009 تا 2010 که مصادف با سال 88 و 89 بوده درحالی رقم خورده که طی آن سالها که اتفاقا، پیش از خصوصیسازی صنعت پتروشیمی بوده است، متولیان NPC هر روز از پروژههای جدید و ظرفیتهای جدید سخن میگفتند. برای مثال در فروردین ماه سال 88 خبر بهرهبرداری از 10طرح جدید پتروشیمی و افزایشهای پرطمطراق ظرفیت تولید پتروشیمی ایران داده میشد. خبری که بررسی واقعیتها نشان میدهد بیش از هر چیز نمایشی دروغین تلقی میشده است.

رشد افزایش ظرفیت پتروشیمی ایران بعد از اینکه در سال 2010 با مغز به زمین میخورد در سالهای بعدی به سختی میتواند بر خاسته و روی پای خود بایستد. بعد از سال 2010 و آغاز سال 2011 خصوصیسازی صنعت پتروشیمی ایران کلید میخورد و در همین فاصله ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی در ایران با 3.4میلیون تن افزایش نسبت به سال قبل به 54.5 میلیون تن میرسد. در سال 2012 که مصادف با اوج تحریمهای اقتصادی غرب علیه ایران که البته ادعا میشود بر صنعت پتروشیمی تاثیر چندانی نداشته، بوده است، ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی با 2.6میلیون تن افزایش به 57.1 میلیون تن در سال میرسد که باز هم نسبت به سال قبل خود پسرفت را تجربه میکند.

بعد از آن و در سال 2013 که بخش خصوصی کم کم جای خود را در این صنعت بیشتر باز کردند، ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی در ایران با 2.9میلیون تن افزایش که نسبت به رشد سال قبل 300هزار تن پیشرفت داشت به 60میلیون تن میرسد. میزان درآمد حاصل شده از صادرات و مصرف داخلی محصولات پتروشیمی ایران در این 9سال نیز آماری قابل توجه است. براساس دادههای گروه آنالیز بازارهای خاورمیانه «آی سی جی گروپ»، صادرات محصولات پتروشیمی در سال 2014 معادل 5.2میلیارد دلار و مصرف داخلی معادل 4.8میلیارد دلار برای این صنعت ارزآوری به همراه داشته است. در سال 2005 صادرات محصولات پتروشیمی ایران ثابت مانده و تنها مصرف داخلی با افزایش به 4.9میلیارد دلار میرسد. در سال 2006 صادرات و مصرف داخلی هر دو افزایشی قابل توجه را تجربه کرده و به ترتیب به 6 و 6.1 میلیارد دلار میرسند.

سالی برای جا گذاشتن پاییندستیها

از سال 2007 اما صادرات محصولات پتروشیمی ایران، بسیار پررنگتر از مصرف داخلی میشود. در این سال 9.5 میلیارد دلار محصول پتروشیمی صادر و تنها 6.4 میلیارد دلار آن صرف داخل میشود. چنین نقطهیی را میتوان نقطه عطفی قلمداد کرد که صنایع تکمیلی پتروشیمی ایران در آن، نتوانستند همگام با افزایش تولید مواد خام پتروشیمی، توسعه پیدا کنند. این صنایع از چنین زمانی تاکنون هرگز همگام با صنایع بالادستی احداث نشده و توسعه پیدا نکردند. در سال 2008 معادل 12.3میلیارد دلار محصول پتروشیمی ایران صادر و 7.6میلیارد دلار به مصرف داخل رسید. سال 2009 باز هم صادرات افزایش یافته و به 14.2میلیارد دلار رسید اما مصرف داخلی با افزایشی اندک در سطح 7.9میلیارد دلار باقی ماند. در سال 2010 صادرات محصولات پتروشیمی باز هم با افزایش قابل توجه به 17.9میلیارد دلار رسید. در این سال البته مصرف داخل نیز با حدود 3میلیارد دلار افزایش رقمی 10.5میلیارد دلاری را به خود اختصاص داد که البته همچنان تفاوتی به شدت محسوس با بازار صادراتی داشت.

در سال 2011 از شیب افزایش صادرات محصولات پتروشیمی ایران کاسته شده و این صادرات به 18.2میلیارد دلار و مصرف داخلی به 12میلیارد دلار رسید. 2012 اما سالی برای افول صادرات محسوب میشود. در این سال برای نخستین بار صادرات محصولات پتروشیمی ایران کاهش یافته و تنها مصرف داخلی افزایش پیدا میکند. رقم صادرات و مصرف داخل در این سال به ترتیب 15.8میلیارد دلار و 13.3میلیارد دلار بوده است. در سال 2013 نیز به واسطه مشکلات زیادی که بر سر راه صادرات پتروشیمی ایران قرار میگیرد، این رقم حتی از مصرف داخلی نیز کمتر شده و به 13میلیارد دلار میرسد. مصرف داخلی در این سال برابر 15.2میلیارد دلار بوده است.

ظرفیت 100 هزار تنی پتروشیمی در سال 40

اما یکی از قدیمیترین دادههای آماری از ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی ایران به سال 1962 بازمیگردد. براساس دادههای گروه آنالیز بازارهای خاورمیانه «آی سی جی گروپ» در این سال که مصادف با سالهای 1340 و 1341 شمسی است، ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی در ایران برابر با 100هزار تن بوده است. 8سال بعد از آن و در سالهای 48 تا 49 ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی در ایران با افزایشی چشمگیر به 2میلیون و 700هزار تن در سال میرسد. چنین افزایشی حاصل سیاستهای آن زمان ایران برای توسعه صنعت پتروشیمی بوده است.

همزمان با انقلاب اسلامی و در سال 1357 ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی در ایران به 3میلیون و 100هزار تن میرسد. جنگ تحمیلی ایران با عراق اما روند رشد این ظرفیت را دوباره با کندی مواجه میکند و این ظرفیت بعد از گذشت بیش از 11سال در سال 1369 و اندکی بعد از پایان جنگ تحمیلی به 5 میلیون و 400هزار تن در سال میرسد. در واقع این 11سال تنها 2میلیون و 300هزار تن افزایش ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی را برای ایران به همراه داشت.

بعد از گذشت حدود 4سال، دوران سازندگی که پیش درآمدی بر دوران طلایی صنعت پتروشیمی ایران محسوب میشود، ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی در ایران را در سال 1373 به 10میلیون و 300هزار تن میرساند. اما تنها در فاصله 3سال بعد از این دوران، پتروشیمی ایران در سالهای 77 تا 78 به ظرفیتی قابل توجه و 14میلیون و 500 هزار تنی دست پیدا میکند. در واقع طی این سه سال ظرفیت تولید پتروشیمی ایران 4میلیون و 200هزار تن افزایش را تجربه میکند. این دوران و بازگشت به آن اکنون رویای تمام فعالان و مدیران این صنعت در کشور محسوب میشود، دورانی که البته بازگشت به آن «اصلا» ساده نخواهد بود.