چرا پتروشیمی با وجود داشتن مواد اولیه ارزان قیمت موفق نیست؟

خوشههای صنعتی به مجموعهای از واحدهای کسب و کار اطلاق میشود که در یک منطقه جغرافیایی و مرتبط با یک رشته فعالیت صنعتی متمرکز شده و با تکمیل فعالیتهای یکدیگر، به تولید و عرضه کالاهامیپردازند؛ شکلگیری زنجیره تولید در مکانی واحد، موجب دسترسی سریعتر بنگاهها به نیازهایی است که حلقههای مختلف این زنجیره، تولید و عرضه میکنند؛ بنابراین کارآیی افزایش و متوسط هزینه تولید کاهش مییابد. در این میان صنایع پتروشیمی نیز از این قاعده مستثنی نیستند. این صنایع کاربردهای بسیاری در سایر صنایع از جمله لاستیک و پلاستیک، شویندهها، سموم و کودها، چسب و رزینها و الیاف مصنوعی دارند؛ لذا توسعه و تکمیل زنجیره ارزش محصولات و خوشههای صنایع پتروشیمی از محصولات بالادستی و میاندست تا محصولات تکمیلی، ایجاد ارزشافزوده بالاتر را به همراه دارد.

نگاهی به تجربه کشورهای موفق حاکی است که آنها برای تقویت و توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی، به راهاندازی و توسعه خوشه صنعت پتروشیمی توجه ویژهای داشتهاند. چرا که با توسعه خوشه، زنجیره تولید مواد مختلف میانی و نهایی گسترده میشود و بدنبال آن تحقیق و توسعه و آموزشها به سمت نیازهای صنعت پتروشیمی گرایش مییابد. همچنین به مدیریت فناوری نیز توجه بیشتری شده و دانش تخصصی در راستای تولیدات با کیفیت، محقق میشود. در ادامه به بررسی تجارب برخی از کشورهای موفق در زمینه ایجاد خوشه و توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی (کشورهای آلمان، ترکیه و سنگاپور) میپردازیم:

بر اساس گزارش شورای صنایع شیمیایی اروپا ایجاد خوشههای صنعتی شیمیایی و پتروشیمی در آلمان سبب شده که این کشور ضمن تولید محصولات متنوع و با کیفیت (از قبیل داروهای ویژه، پلاستیکهای اصلی، رنگها و لاکها و الیاف شیمیایی) در خصوص صادرات نیز به موفقیت دست یابد. این کشور مقام دوم را در تولید صنایع شیمیایی و پتروشیمی احراز کرده و با کسب سهم 11 درصدی از کل صادرات صنایع شیمیایی و پتروشیمی جهان (سال 2013)، رتبه اول صادرکنندگان این صنایع در جهان را به خود اختصاص داده است.

به عنوان مثال، پارک «ژندورف» در منطقه باواریای آلمان نه تنها باعث رونق اقتصادی صنعت شیمیایی آلمان شده بلکه موجب رونق و توسعه همه جانبه آلمان شده است. این منطقه بهعنوان یک قطب بزرگ صنایع شیمیایی- پتروشیمی در آلمان شناخته شده و توانسته 40 درصد از فروش و نیروی انسانی شاغل در صنایع شیمیایی-پتروشیمی آلمان را به خود اختصاص دهد.این منطقه علاوه بر فراهم کردن فضای مناسب تولید، محل اسکان مدیران و رؤسای شرکتهای پیشتاز بینالمللی را فراهم کرده و با احداث مراکز تحقیق و توسعه و خلق فناوری در این منطقه توانسته توانمندی تولید صنایع شیمیایی- پتروشیمی را بالا برد.

همچنین این منطقه با خلق ارزش افزوده بالا برای صنعت پتروشیمی آلمان توانسته عمده تولیدکنندگان اتیلن و پروپیلن این کشور را از طرق مختلف (حمل مواد از طریق وسایل نقلیه گرفته تا انتقال اتیلن و پروپیلن از طریق خطوط لوله) محصولات واحدهای بزرگ کراکینگ و یا انبارهای بزرگ خود، روانه این پارک کند تا تولیدکنندگان صنایع تکمیلی مستقر در این منطقه را در کسب ارزش افزوده، تولید پایدار و ایجاد اشتغال بیشتر یاری کند.

کشور ترکیه نیز علیرغم اینکه فاقد مواد اولیه ارزان است، با سیاستهای حمایتی و هدفمند دولت، به راهاندازی خوشههای پتروشیمی و شیمیایی پرداخته و در نتیجه موفق به ایجاد بنگاههای کوچک و متوسط پتروشیمی دانشبنیان شده است. بدینترتیب محصولات با ارزش افزوده بالاتر تولید میکند. نوآوری در تولید محصولات جدید، کارآفرینی و ایجاد اشتغال پایدار، مدیریت و کاهش هزینه تولید از ویژگیهای این صنعت در ترکیه است. نتیجه اینکه، کشور مذکور به یکی از تولیدکنندگان بزرگ مواد پلیمری و پتروشیمی جهان تبدیل شده است؛ چرا که با ایجاد خوشهها و تعامل صنایع کوچک و متوسط با صنایع بزرگ، بهرهوری و رقابتپذیری صنایع کوچک افزایش یافته و بدین ترتیب توان بالایی در جذب تکنولوژی ایجاد شده است.

همچنین از آنجا که مراحل فرآوری و سازماندهی تولید در صنایع کوچک گسترده نیست و بنابراین قابلیت جذب و بومی کردن نیروی کار ماهر و تکنولوژی در این صنایع بالاست، از این منظر مزیت هایی نسبت به صنایع بزرگ مقیاسی دارند که به لحاظ ارزبری و انعطافپذیری این واحدها در شرایط نامتعادل بازار بیشتر است. براساس گزارش شورای صنایع شیمیایی سنگاپور، در این کشور نیز با سیاستهای حمایتی دولت و هدایت نظاممند سرمایهگذاریها خوشه صنعت پتروشیمی و شیمیایی شکل گرفت.

سیاستهای حمایتی دولت بهگونهای بود که این خوشهها از معافیتهای مالیاتی 5 تا 20 سال برخوردار شدند. بدینترتیب با گسترش تعامل بین بخش بالادست و پاییندست و توسعه زیرساختهای مدرن، خوراک مواد اولیه برای واحدهای پاییندست راحتتر تأمین شد و در نتیجه با صرفهجویی در هزینههای لجستیک، قیمت تمام شده محصول کاهش و در نتیجه ضمن افزایش اشتغال و ارزش افزوده، سودآوری در صنایع تکمیلی پتروشیمی نیز افزایش یافت.

در واقع با توسعه خوشه صنعت پتروشیمی، حمایت از سطح درونبنگاهی به سطح فرابنگاهی ارتقاء یافته و در بلندمدت سبب پویایی خوشه و افزایش توان رقابتمندی آنها میشود. در کشور ما متأسفانه، توجه بیشتر به توسعه واحدهای بالادستی نظیر الفینها و پلیالفینها و متانول، سبب شده که علیرغم وجود سرمایههای هنگفت و ظرفیت تولید بالا، ارزش افزوده پایینی داشته باشند، چرا که به صنایع تکمیلی آنچنان که باید توجه جدی نشده است. ضمن آنکه جانمایی واحدهای بالادست و پاییندست بهدرستی انجام نشده، در نتیجه، هزینههای انبارداری و حمل و نقل بسیاری بر واحدهای پاییندست تحمیل میکند.

با توجه به تجربه کشورهای موفق و از آنجا که پس از تحریم، کشورهای مختلف دنیا بهدنبال آغاز فعالیت دوباره و سرمایهگذاری در صنعت پتروشیمی ایران هستند، به نظر میرسد که با یک برنامهریزی دقیق و هوشمندانه، ضمن حمایت از سرمایهگذاران خارجی در حوزه پتروشیمی و با شناسایی ظرفیتها و چالشهای فنی و اقتصادی و تعیین اولویتهای سرمایهگذاری در بخش صنایع تکمیلی پتروشیمی، میتوان خوشه صنعت پتروشیمی را تأسیس و راهاندازی کرد. بدین ترتیب ضمن تعامل واحدهای بالادست، میاندست و پاییندست، اشتغال و ارزش افزوده افزایش یافته و با ورود تکنولوژی و دانش تخصصی، کیفیت محصولات تولیدی در سطح استاندارد جهانی توسعه و در نتیجه توان رقابتی صنایع تکمیلی پتروشیمی ایران افزایش خواهد یافت.