چهار گلوگاه نفتی ایران

اولین مشکل، شکل کنونی قراردادهای نفتی است. دوم، مشکل نبود یک برنامه جامع در صنعت نفت ایران است که به تصمیمگیری سلیقهای در دولتهای مختلف میانجامد و سوم، افزایش هزینه تولید نفت در ایران بهدلیل عدم سرمایهگذاری در دوران تحریم است. اما چهارمین مشکل به قیمتهای کنونی نفت برمیگردد که شرکتهای بینالمللی را به کاهش سرمایهگذاری در این حوزه سوق داده است.

این روزها رفت و آمد به وزارت نفت زیاد شده است و این وزارتخانه که چند سالی بود میهمان خارجی نداشت، هر هفته حداقل میزبان یک هیات اقتصادی خارجی است. در واقع با به نتیجه رسیدن مذاکرات هستهای با غرب و انجام توافق کشورهایی که طی سه سال اخیر به دلیل تحریمها از صنعت نفت ایران رفته بودند حالا در حال لحظه شماری برای رفع تحریمها هستند و مذاکرات برای بازگشت به ایران را آغاز کردهاند.

روز گذشته نیز وزیر نفت پذیرای خوزه مانوئل سوریا لوپز، وزیر صنعت، انرژی و گردشگری اسپانیا بود و برای افزایش روابط با شرکتهای اسپانیایی در حوزه نفت و گاز مذاکره کرد، براساس این مذاکرات ایران صادرات 200 هزار بشکهای نفت به این کشور را بعد از رفع تحریمها آغاز خواهد کرد. در همین روز همچنین دیداری با راینر زله، مدیرعامل شرکت اواموی اتریش، یکی از شرکتهای بزرگ و صاحب نام در حوزه صنعت نفت داشت. راینر زله معتقد است که قراردادهای نفتی کنونی ایران مهمترین مشکل حضور شرکت اواموی بعد از تحریمها در ایران است.

با نگاهی به کشورهایی که تاکنون با ایران مذاکره کردهاند و مقامات عالی رتبه خود را به تهران فرستادهاند میتوان به سطحی که مذاکرات در جریان است، پی برد و برخی رمزگشاییها از این مذاکرات انجام داد. نگاه سطحی به جدول آمده در متن نشان میدهد همه کشورهای مذاکرهکننده با وزیر نفت پیش از تحریمها روابط اقتصادی گستردهای با ایران داشتهاند و بیشتر آنها خریدار نفت ایران بودهاند که به دلیل تحریمها یا واردات نفت خود از ایران را به کلی قطع کردهاند یا بهطور چشمگیری کاهش دادهاند. بر همین اساس به نظر میرسد مذاکره برای افزایش صادرات نفت مهمترین محور این مذاکرات بوده است.

بعضی از این کشورها تلویحا اعلام کردهاند که بعد از رفع تحریمها خرید نفت از ایران را از سر میگیرند و مشتریان آسیایی نیز برای افزایش خرید نفت از ایران ابراز آمادگی کردهاند. اما در شرایطی که قیمت نفت حدود 60 درصد طی یک سال افت کرده و بازار نفت با بیش از 3 میلیون بشکه مازاد عرضه مواجه است قانع کردن هر کشوری برای خرید نفت باید همراه با امتیازاتی باشد. با توجه به مذاکرات انجام شده میتوان گفت امتیازی که ایران برای مشتریان نفتی خود درنظر گرفته قول مساعدت و همکاری برای بعد از تحریمها است. در این مذاکرات هر دو طرف برنده بیرون میآیند، از طرفی ایران که برای بازگشت به بازارهای بینالمللی با مشکل بازاریابی مواجه است و باید با کشورهایی که طی مدت تحریمها جای ایران در بازارهای جهانی گرفتهاند را رقابت کند، مشکلات بازاریابی خود را رفع میکند و برای افزایش 500 هزار بشکهای صادرات روزانه نفت گامی بلند بر میدارد و هم برای مرحله دوم افزایش تولید نفت یعنی رسیدن به 5/4 میلیون بشکه نفت در روز ظرف سه سال آینده آماده میشود.

خارجیها در چه حوزهای وارد میشوند؟

اما خارجیها خود در چه زمینههایی علاقه به حضور دارند؟ زنگنه پیش از این اعلام کرده بود که حضور خارجی‎ها صرفا به واردات کالا منتهی نمیشود بلکه ایران در نظر دارد با همکاری این شرکتها خود به تولید کالاهای مورد نیاز در صنعت نفت ایران و منطقه اقدام کند و در سالهای آینده ایران به یکی از صادرکنندگان کالاهای نفتی در منطقه تبدیل شود. بر این اساس یکی از مهمترین محورهای مورد مذاکره واردات کالا و همکاری برای ساخت آنها است.

ایران در نظر دارد صادرات خود را افزایش دهد و در کنار علاقه خارجیها برای حضور مجدد در صنعت نفت ایران، دیپلماسی انرژی برای بازاریابی نفت ایران جریان دارد. وزیر نفت برای افزایش صادرات نفت در چند گام برنامههایی دارد. به گفته وی در گام اول بلافاصله بعد از تحریم 500 هزار بشکه به صادرات نفت ایران اضافه خواهد شد. در گام دوم چند ماه پس از رفع تحریمها 500 هزار بشکه دیگر و در گام سوم تا انتهای سال 2016 صادرات نفت را به 2/4 میلیون بشکه در روز خواهد رساند. به نظر میرسد تمام مذاکرات انجام شده در راستای همین اهداف افزایش تولید باشد. در واقع در حال حاضر وزارت نفت در حال بازاریابی برای افزایش یک میلیون بشکه‎ای صادرات و تولید نفت ایران بعد از تحریم است اما در گام بعد به دنبال جذب سرمایه و بستن قرارداد با شرکتهای خارجی برای افزایش تولید و توسعه و نگهداشت میادین نفتی ایران است. مدیر امور بینالملل شرکت ملی نفت ایران نیز روز گذشته درباره اینکه با برداشتن تحریمها و افزایش تولید ٥٠٠ هزار بشکهای نفت ایران در نخستین گام، اولویت صادرات نفت ایران چه بازارهایی خواهد بود، گفت: تلاشمان تنوع در صادرات نفت است؛ همانطور که قبل از تحریمها اروپاییها از جمله مشتریان نفت ایران بودند بعد از تحریمها نیز اینگونه خواهد بود. قمصری افزود: با افزایش ٥٠٠ هزار بشکه تولید نفت ایران، صادرات این میزان نفت در بازارهای اروپا و آسیا تقسیم خواهد شد.

اما یکی از مشکلات مهم ایران در سالهای تحریم نبود سرمایه بوده است. در واقع هر سال ایران باید به میزان مشخصی سرمایه خارجی جذب کند حال با رفع تحریمها نه تنها باید به این برنامه بازگردد بلکه باید به جبران سالهای تحریم بپردازد. در حاشیه نمایشگاه بینالمللی نفت امسال وزیر نفت در پاسخ به این سوال که صنعت نفت ایران به چه میزان سرمایه نیاز دارد، گفت: در مجموع برای صنعت نفت، گاز و پتروشیمی حدود 200 میلیارد دلار سرمایهگذاری نیاز داریم. شاید در آن زمان برخی این مقدار را کمی اغراق شده میدانستند اما بعدها والاستریت ژورنال نیز از نیاز 186 میلیارد دلاری صنعت نفت ایران گفت و کمی قبلتر سعید قوامپور، مدیر کل برنامه ریزی وزارت نفت ایران اعلام کرد بر اساس برنامهریزیهای انجام شده صنعت نفت کشورش به حداقل 100 و حداکثر 200 میلیارد دلار سرمایهگذاری طی برنامه ششم توسعه نیاز دارد. بر همین اساس فاینانس طرحهای نفت و گاز یکی از علاقهمندیهای دو طرف مذاکرهکننده است.

مشکلات پیش روی جذب سرمایه خارجی

با وجود اینکه ایران به دلیل منابع عظیم نفت و گازی یکی از گزینههای جذاب برای سرمایهگذاری محسوب میشود اما همواره شرکتهای خارجی از برخی موانع برای حضور در ایران گلایه دارند.

مهمترین مشکلی که همه شرکتهای خارجی که قصد حضور در صنایع بالادست صنعت نفت را دارند بر آن اذعان دارند شکل کنونی قراردادهای نفتی یا همان قراردادهای بیعمتقابل است. به گفته این شرکتها قراردادهای قدیمی تضمینکننده منافع آنها در ایران نیست و این یکی از دلایل دلسرد شدن سرمایهگذار خارجی برای حضور در ایران است. در حال حاضر وزارت نفت در حال تدوین شکل جدید و تکامل یافتهای از قراردادهای قبلی است که به گفته کارشناسان هم حافظ منافع ملی است و هم برای سرمایهگذار جذابیت بیشتری دارد. این قراردادها آذر امسال در لندن رونمایی میشود.

عدم تمرکز مدیریت در بخشهای اصلی، یکی دیگر از مشکلات ساختاری اقتصاد ایران بهخصوص در حوزه نفت برای جذب سرمایه و همکاری با شرکتهای خارجی است. با نگاهی به مذاکراتی که طی 30 سال اخیر در صنعت نفت ایران انجام شده است به حجم عظیمی از مذاکرات بینتیجه میرسیم که به دلیل تعدد افراد تصمیمگیرنده، ناتمام ماندهاند. در واقع با تغییرات مدیریتی سلایق نیز تغییر کرده و بسیاری از مذاکرات و قراردادهایی که به مرحله نهایی رسیده بودند، لغو شدند و این مساله برای سرمایهگذار خارجی نگرانیهایی را به دنبال دارد. بهطور مثال مهندس پیوندی درخصوص حضور ژاپنیها در صنعت نفت ایران گفت که با وجود حضور ژاپنیها و مذاکره با وزیر نفت، احتمال اینکه آنها بهطور جدی وارد مذاکره شوند کم است چراکه این کشور دو تجربه ناکام با ایران دارد؛ اول پتروشیمی بندر امام در اوایل انقلاب و دوم مذاکره برای حضور در طرح توسعه میدان آزادگان. اما در سالهای تحریم سرمایهگذاری در زیرساختها و چاههای نفتی کنونی برای نگهداشت و ضریب بازیافت کمتر از پیش و حتی میتوان گفت متوقف شد و بر این اساس هزینه تولید نفت از چاههای نفتی ایران بیشتر از قبل است و بهطور کل سرمایهگذار خارجی پول بیشتری باید وارد صنعت نفت ایران کند. بر این اساس جذابیت برای حضور کمتر از قبل شده است.

اما یکی از معضلاتی که توسط مدیر عامل شرکت نفت اواموی اتریش نیز به آن اشاره شد کاهش قیمت نفت است. قیمت نفت طی یک سال اخیر بیش از 60 درصد افت کرده است و بر این اساس بسیاری از شرکتهای سرمایهگذار در میادین نفتی به کاهش سرمایهگذاریهای خود پرداختهاند. برخی بر این باورند که باوجود این مساله کار برای ایران برای جذب سرمایه دشوارتر میشود اما مسوولان وزارت نفت نظری خلاف این دارند. وزیر نفت اخیرا اظهار کرد که کاهش قیمت نفت سرمایهگذاری در صنعت نفت ایران را جذابتر میکند؛ چراکه هزینه تولید نفت از میادین نفتی ایران بسیار کمتر از بسیاری از میادین نفتی جهان است و شرکتهای خارجی که به دلیل افت قیمت نفت از میادین نفتی که هزینه تولید بالایی دارند خارج شدهاند جذب ایران خواهند شد.

مذاکره با مقامات اسپانیایی

روز گذشته ساختمان وزارت نفت در خیابان طالقانی میهمان وزیر انرژی، صنعت و گردشگری اسپانیا بود. خوزه مانوئل سوریا لوپز از تمایل شرکتهای اسپانیایی برای همکاری با شرکتهای ایرانی با هدف تولید مشترک و حضور در بازار خاورمیانه خبرداد.

وی پس از دیدار با بیژن زنگنه وزیر نفت ایران در جمع خبرنگاران گفت: ایران و اسپانیا در طول سالهای گذشته روابط اقتصادی خوب و سازندهای داشتند که متاسفانه به دلیل تحریمها این همکاریها تا حدودی دچار مشکل شد. وی افزود: با وجود تحریمها در سالهای گذشته شرکتهای اسپانیایی به فعالیتهای خود در بخشهایی که شامل تحریمها نمیشد، ادامه دادند و اکنون امیدواریم در دور تازه همکاریها پس از لغو تحریمها شرکتهای اسپانیایی در بخشهای اقتصادی، صنعتی و انرژی ایران حضور فعالتری داشته باشند.

وزیر صنعت، انرژی و گردشگری اسپانیا عنوان کرد: ایران نهتنها به دلیل اهمیت و فوق العاده بودن بازارش بلکه بهعنوان پایگاه پیشرفت و نقطه پرتاب به بازارهای منطقه نقشی بسزا دارد. سوریا لوپز با بیان اینکه نمایندگان شرکتهای حاضر در این هیات از بخشهای نفت، گاز، زیرساختی، مهندسی، صنعتی و انرژیهای نو بودند، گفت: ایران و اسپانیا در همه این بخشها برای همکاری مطلوب در آینده به توافق رسیدند از این رو در نظر داریم برای آغاز همکاری در این حوزهها بحثهای جدی و مذاکرات اساسی را آغاز کنیم. وی درباره همکاریها در صنایع نفت و گاز یادآور شد: شرکتهای اسپانیایی خواهان همکاری با شرکتهای ایرانی در حوزه اکتشاف، پالایش و افزایش ظرفیتهای پالایشی هستند.

وزیر صنعت، انرژی و گردشگری اسپانیا تصریح کرد: شرکتهای اسپانیایی همچنین میتوانند در زمینه انتقال فناوری، صادرات کالا و تجهیزات مرتبط با صنایع نفت و گاز با ایرانیها همکاری و مشارکت کنند. سوریا لوپز افزود: اسپانیا میتواند بهعنوان کانالی برای انتقال گاز ایران به اروپا ایفای نقش کند. وزیر صنعت، انرژی و گردشگری اسپانیا اظهار کرد: امیدواریم موضوعات مورد نظر برای همکاری را در قالب یک توافقنامه آماده کنیم و پس از رفتن به اسپانیا برای وزارت نفت ایران ارسال کنیم.

وزیر نفت زنگنه همچنین بلافاصله بعد از دیدار با وزیر صنعت، انرژی و گردشگری اسپانیا با راینر زله، مدیرعامل شرکت او ام وی اتریش دیدار و گفتوگو کرد. مدیرعامل شرکت اواموی اتریش پیش از سفر به ایران در گفتوگویی با رویترز با بیان اینکه حضور در پروژههای نفت و گاز ایران، فرصتی بزرگ برای این شرکت است، گفت: توافق جامع هستهای ایران و کشورهای گروه ١+٥ گزینههای جذابی را برای سرمایهگذاری در پروژههای نفت و گاز ایران پیش روی شرکتهای جهان قرار میدهد.

زله با بیان اینکه شرکت او ام وی میتواند با فناوریهای خود به توسعه میدانهای نفت و گاز ایران کمک کند، افزود: ایران برای جذب سرمایههای خارجی و شرکتهای بینالمللی نفت و گاز در پروژههای نفتی خود، با توجه به افت قیمتهای جهانی نفت خام که شرکتها را به کاهش سرمایهگذاریهای خود سوق داده است، باید مشوقهای جذاب تر و بهتری در قراردادهای نفتی خود پیشنهاد دهد.