خوداتکایی به‌جای‌خودکفایی در‌کشاورزی

وجود خاک حاصلخیز و آب فراوان در ایران این رغبت را در آنها به وجود آورد که این منطقه را برای سکونت برگزینند. بر این اساس انسان اولیه برای نخستینبار در ایران به کشت محصولات کشاورزی و پرورش دام پرداخت و از این نظر، باید ایرانیان را به عنوان آغازگر فعالیت کشاورزی در تاریخ شناخت. در حال حاضر نیز کشور ایران بالغ بر 164 میلیون زمین زراعی را در خود جای داده است که بیش از 51 میلیون هکتار آن دارای خاک حاصلخیز و منابع آبی مناسب هستند.

عمر کشاورزی در کشور ایران به حدود 6000 سال میرسد. ایران نخستین کشور در زمینه کشت و زرع است، اما با وجود این، در حال حاضر این صنعت در کشورمان حال و روز مناسبی ندارد. در دولتهای نهم و دهم آسیبهایی در این حوزه به وجود آمد که جبران آن به سالها وقت نیاز دارد. زمانی که بسیاری از کارشناسان بحران کمآبی را هشدار میدادند، رئیسجمهور وقت در سال 89 در فیروزکوه اعلام کرد: در کشور هیچ بحران آبی وجود ندارد و هر کس هر چقدر آب که نیاز دارد، میتواند از چاههای آب پمپاژ کند. البته در این سال مجلس نیز مجوز حفر چاهها را صادر کرد که باعث برداشت آبهای زیرزمینی بهصورت غیرقانونی شد و بر شدت این بحران افزود. برداشت 75 میلیارد متر مکعب آب شیرین اضافی و بدون پشتوانه آبهای زیرزمینی در آن سال شدت این بحران را نمایان میسازد. این در حالی است که بین سالهای 57 تا 84 فقط حدود 43 میلیارد متر مکعب آب شیرین از منابع آبهای زیرزمینی برداشت شده بود. در حال حاضر وزارت نیرو ترجیح داده است که فقط 50 درصد از منابع آبی را برداشت کند تا شاید بتواند خسارتهای گذشته را جبران کند. 

کمبود در انبارهای تدارکاتی

علاوه بر برداشت غیراصولی و غیرقانونی از آبهای زیرزمینی، زمانی که دولت روحانی روی کار آمد، انبارهای تدارکاتی نیز با کمبود مواجه، و میزان خوراک دام، کود، بذر، سم و... به صفر رسیده بودند. در دولت فعلی سیاستهایی مبنی بر حفظ منابع کشاورزی و افزایش تولیدات داخلی به چشم میخورد، اما جبران خسارتهای وارده بر این بخش به مدت زمان طولانی نیازمند است و نباید چندان امیدوار بود این امر در زمان کم و با هزینه ارزان انجام شود. 

بیکاری کشاورزان

واردات بیرویه محصولات کشاورزی در زمینه اقلام اساسی و استراتژیک، خرید گندم به نصف قیمت، گرانشدن قیمت ادوات کشاورزی در کنار پایینآمدن کیفیت این محصولات، واردات سموم دفع آفات چینی و نامرغوب، واردات کودهای شیمیایی مضر برای زمینهای کشاورزی و دهها مورد دیگر از طرحهای اجرایی دولت نهم و دهم بود که زمینه بیکاری و ورشکستگی کشاورزان را به وجود آورد. با نگاهی به آمارها مشاهده میشود در سال 91 حدود 20 میلیون تن و در سال 92 حدود 18 میلیون تن محصولات کشاورزی وارد کشور شد که این امر باعث خروج 14 میلیارد دلار ارز از کشور شد. با وجود کمبود آب و خشکسالی در ایران، این کشور هیچگاه با مشکل تولید گندم مواجه نبوده است، اما طی سالهای 84 تا 92 با مدیریت نادرست، خودکفایی در این حوزه را از دست دادیم و به واردات محصولات وابسته شدیم. آمار حکایت از آن دارد که در حالی در سال 90 واردات گندم تنها 279 هزار تن و به ارزش 90 میلیون دلار بود، که در سال 91 واردات این محصول حدود 24 برابر افزایش پیدا کرد، بهگونهای که در این سال 7 میلیون تن گندم به کشور وارد شد و رکورد واردات 5/5 میلیون تنی گندم در سال 86 را جابهجا کرد. این در حالی است که کشور ایران همواره جزو تولیدکنندگان گندم در جهان بوده و در آخرین آمار فائو دوازدهمین کشور تولیدکننده گندم در جهان قلمداد شده است. همچنین واردات بیش از حدود یک میلیون تن برنج در سالهای اخیر که بیش از دو برابر مصرف داخلی بوده، کشور ایران را بعد از کشورهای فیلیپین، نیجریه و عربستان در رتبه چهارم واردات برنج قرار داده است. از جمله سیاستهای ناکارآمد در این حوزه میتوان به دریافت برنج از هندوستان به ازای صادرات نفت به آن کشور اشاره کرد که بسیاری از این برنجها نیز آلودگی داشتند. 

خوداتکایی با افزایش بهره بانکی!

در این سالها موضوع افزایش واردات محصولات کشاورزی صرفا به گندم و برنج محدود نمیشد و در بسیاری از محصولات کشاورزی این اتفاق افتاد. باید اشاره داشت هر گونه چالش در این بخش استقلال اقتصادی را با خطر روبهرو خواهد ساخت. البته با روی کار آمدن دولت روحانی طرحهای بسیاری در زمینه کشاورزی در دستور کار قرار گرفته است. اخیرا مدیرکل غلات و محصولات اساسی وزارت جهاد کشاورزی از طرح خوداتکایی در زمینه هشت محصول کشاورزی شامل برنج، جو، حبوبات، گندم، ذرت، پنبه، چغندر قند و دانههای روغنی خبر داده است که امید میرود با اجرای این طرح تا سال 1404 واردات جو به صفر برسد. همچنین یکی از اهداف این طرح افزایش کارآیی مصرف آب عنوان شده است. باید اشاره داشت در حاضر حاضر که کشور با مشکلات عدیده زیستمحیطی و کمبود آب مواجه است، صحبت از خودکفایی بیمعناست، اما با شناخت ظرفیتهای کشور میتوان به خوداتکایی رسید که این سیاستگذاری میبایست همراه با واقعنگری و بر پایه علمی انجام شود. همچنین برنامهها باید به سمت خوداتکایی در زمینه محصولات اساسی سوق داده شوند. البته در اجرای سیاستهای دولت کنونی نیز اشکالاتی نیز به چشم میخورد. افزایش بهره بانکی در بخش کشاورزی ابتدا از 14 درصد به 17 درصد و در نهایت به 21 درصد از مشکلات به وجود آمده در این دوره است. باید گفت در حال حاضر بخش کشاورزی پاسخگوی این مقدار سود بانکی نیست و بهتر است دولت سود بانکی را به 14 درصد گذشته بازگرداند. براساس آمار فائو، کشور ایران در زمینه تولید محصولاتی مانند زعفران، پسته، خاویار، زرشک و... در رتبههای اول جهان قرار دارد که با سرمایهگذاری در این بخشها شاید بتوان شاهد رشد و رونق حوزه کشاورزی بود.

بهترین راهکار؛ کشاورزی حفاظتی

یک نماینده مجلس در این باره میگوید: اگر روی ظرفیتهای موجود کار کنیم، به خوداتکایی خواهیم رسید. برای رسیدن به خوداتکایی در تولید هشت محصول اساسی که در برنامه وزارت جهاد و کشاورزی وجود دارد، باید ابتدا الگوی کشت در کل کشور را اجباری کنند و در وهله دوم بازدهی تولید را بالا ببرند و بهرهوری تولید به ازای هر متر مکعب مصرف آب افزایش یابد که این امر نیاز به آموزش دارد. محمدتقی توکلی میافزاید: همچنین کار روی نهادهها مثل تولید بذر سازگار با اقلیم ما میتواند در این زمینه موثر باشد. اگر دولت از کشاورزان در مرحله کاشت و داشت حمایت کند، به نظر میرسد بتواند بخشی از تولیدات کشاورزی را مدیریتشده به مرحله برداشت برساند. استفاده از ماشینآلات نوین و همچنین کاهش مصرف آب از طریق ایجاد کشاورزی حفاظتی که در آن رطوبت خاک حفظ میشود، بازدهی تولید را افزایش خواهد داد. با همکاری وزارت نیرو و وزارت کشاورزی میتوان این امید را داشت که در تولید محصولات کشاورزی به خوداتکایی خواهیم رسید که تحقق این امر اراده و مدیریت صحیح را میطلبد.