25درصد پتروشیمی‌های ایران «تک‌محصول» هستند

اعتراض، نامهنگاری، گلایه و نارضایتی. این چند کلمه بیانگر و خلاصهای از مجموع اظهارات عمده بخش خصوصی صنعت پتروشیمی ایران، حداقل در یک سال گذشته است. اغلب مواقع، پیچیدگی فراوان این صنعت باعث میشود، نمایندگان رسانهها نتوانند بهدرستی موضع منطقیتر را در این میان تشخیص دهند. درحالی که فارغ از اینکه طرفدار اقتصاد دولتی یا هوادار دو آتشه بازارهای آزاد باشیم، هر کدام از این مدلها، در حالتی که درست و منطقی رعایت نشوند، مضرات بسیار زیادی را برای وضع کلی یک کشور بهدنبال خواهند داشت. یکی از مهمترین خصوصیات بازار آزاد و رقابتی نیز «کیفیت» محصولات ارائه شده توسط بنگاههای مختلف است. درحالی که بدنه خصوصی پتروشیمی ایران در بسیاری از مواقع از دولت به واسطه عدم ارائه گاز ارزان یا خوراک نفتا با تخفیف بیشتر گلایه میکند، این پرسش پیش میآید که آیا این بخش عملکرد مناسب و مطلوبی در حوزه کاری خود ارائه میدهد؟

غیر از مواردی خاص مانند ارتقای رتبه هلدینگ پتروشیمی خلیجفارس در رتبهبندی ICIS بخش خصوصی در حدود 5سال فرصت خود برای حضور در صنعت پتروشیمی، تحول چندانی را در این صنعت ایجاد نکرده است. یکی از مواردی که در این سالها باید موردتوجه قرار میگرفت تا امروز کار به گلایه از ورشکستگی کشیده نشود «گسترش سبد محصولات» این مجتمعها بود. کمی بعد از خوابیدن موج رسانهیی مطرح شده درمورد «نامهنگاری مجتمعهای پتروشیمی خوراک مایع به رییسجمهور» که درنهایت نیز صحت و سقم آن مشخص نشد، فرصتی پیش آمد تا این مساله را از دیدگاه محمدحسن پیوندی معاون مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی بررسی کنیم. همین گپوگفت بود که موجب شد پیوندی به این مساله اشاره کند که مجتمعهای پتروشیمی در ایران برای دوری از وضعیت ورشکستگی باید دست به گسترش سبد محصولات خود بزنند.

این اظهارنظر ازسوی محمدحسن پیوندی در واکنش یه این پرسش «تعادل» مطرح شد که آیا اساسا ادعای ورشکستگی پتروشیمیهای خوراک مایع در ایران صحت دارد؟ پیوندی در این رابطه گفت: اینکه این تولیدکنندگان در آستانه ورشکستگی باشند درست و دقیق نیست. این اعتراضها در پی کاهش حاشیه سود پتروشیمیهای خوراک مایع بهوجود میآید. وی بحث را اینگونه ادامه داد: این موضوع نشان میدهد که پتروشیمیهای ما باید مدیریت استراتژیک داشته باشند که متاسفانه اینگونه نیست. بالاخره یک بنگاه اقتصادی که فروش 3،4میلیارد دلاری دارد باید چنین شرایطی را پیشبینی و استراتژی خود را بر این پایه بنا کند، نه اینکه حیات و بقای آنها به قیمت خوراک وصل باشد.

توصیه من این است که مجتمعهای پتروشیمی سبدی از محصولات پتروشیمی را تولید کنند که بتوانند ریسک ناشی از نوسان قیمت خوراک را پوشش دهند. وی در ادامه به این نکته اشاره کرد که تعداد مجتمعهای تولیدکننده پتروشیمی در داخل کشور با خوراک مایع خیلی کم هستند. این بدین دلیل است که در طول جنگ تحمیلی و بهخاطر دور بودن از مرز، مجتمعهای پتروشیمی در شهرهای مرکزی کشور ساخته شد. این موضوع که این پتروشیمیها از خوراک مایع تغذیه میکنند هم بهخاطر این است که نزدیک پالایشگاه باشند. وی افزود: در شرایط طبیعی خوراک پتروشیمیها  NGLیا میعانات گازی و گازطبیعی است، بنابراین بهخاطر کاهش فاصله قیمت ارز مبادلهیی و ارز آزاد حاشیه سود این پتروشیمیها کاهش یافته است. این موضوع که یک پتروشیمی در ایران به این دلیل ورشکسته شود، ممکن نیست. وی در این رابطه گفت: تولیدکنندگان پتروشیمی از دوردستترین نقاط دنیا از ایران نفت میخرند و تولید میکنند، بنابراین غیرعقلایی است اگر فکر کنیم که تولیدکننده داخلی که با تخفیف از خوراک بهره میبرد در آستانه ورشکستگی باشد.

معاون مدیرعامل NPC در پایان گفت: البته نکتهیی که بسیار مهم است این است که واحدهای پتروشیمی ما باید با استفاده از تجهیزات بهروز و جدید بهرهوری خود را افزایش دهند. بهطور مثال پتروشیمی بندر امام در دهه70 میلادی ساخته شده و نیاز جدی به نوسازی دارد، بنابراین ما در قسمتهای بهرهوری، نوسازی، خلاقیت، توسعه و... بهطور متناسب کار کنیم و تمرکز خود را روی افزایش بهرهوری و استفاده از ظرفیتهای اقتصادی قرار دهیم.

جدا از این مساله که به هر صورت واحدهای پتروشیمی در ایران نیاز به حمایت دارند و خوراک مایعیها به واسطه برخی مسائل چندان حمایت نمیشوند، این اظهارنظر پیوندی که واحدهای پتروشیمی باید «سبد محصولات» خود را متنوع کنند ما را بر آن داشت تا این تنوع در وضعیت فعلی را بررسی کنیم.

طبق بررسیها از کتاب 50سالگی صنعت پتروشیمی ایران، از میان 52مجتمع پتروشیمی که در ایران فعالیت میکنند 13مجتمع «تکمحصول» هستند. ساختاری که بهطور قطع بیشترین حاشیهها را از نوسانات بازار و سیاستگذاریهای دولت به آنها منتقل میکنند. طبق این بررسیها، مجتمعهای پتروشیمی نوید زر شیمی، رسولی، فسفریک جنوب، رجال، زاگرس، مهر، ایلام، پلینار، پلیپروپیلن جم، کربن ایران، قائد بصیر و پلیمر کرمانشاه و لاله 13مجتمعی هستند که تنها یک محصول تولید میکنند. به این ترتیب باید گفت که 25درصد صنعت پتروشیمی ایران در حال تولید تکمحصولی است.

ازسوی دیگر پروژههای 2محصولی هم فراوانی قابلتوجهی در میان واحدهای پتروشیمی ایران دارند. طبق بررسیهای «تعادل» 10مجتمع فارابی، غدیر، بافت، تکس آریا، پردیس، مروارید، کاویان، جم، کرمانشاه و بیستون که 19درصد کل صنعت پتروشیمی ایران را از لحاظ تعداد تشکیل میدهند در حال تولید 2محصول هستند.

بیشترین فراوانی در تنوع محصولات صنعت پتروشیمی ایران را اما مجتمعهایی به خود اختصاص میدهند که بین 3 تا 9محصول را تولید میکنند. این گروه شامل 20مجتمع شده که 39درصد از تعداد مجتمعهای پتروشیمی ایران طبق آخرین کتاب 50سالگی این صنعت هستند. پتروشیمیهای کیمیا، بسپاران بندر امام، آب نیرو، اروند، تندگویان، خوزستان، کارون1، فناوران، رازی، مارون، نوری (برزویه)، پارس، آریا ساسول، ارومیه، فرساشیمی، آبادان، گامرون، اصفهان، خارگ و خراسان این 20مجتمع را تشکیل میدهند. نکته قابلتوجه این است که از میان این 20مجتمع، 6مجتمع فنآوران، ارومیه، فرساشیمی، آبادان، گامرون و خراسان 3محصوله هستند و تنها محتمع پتروشیمی تندگویان 9محصول تولید میکند.

در نهایت اما تنها 9 مجتمع پتروشیمی که 17درصد صنعت پتروشیمی ایران را به خود اختصاص میدهند، تولیداتی برابر 10 و بالاتر از 10محصول را دارند. این گروه که کمترین درصد را دارند شامل پتروشیمیهای فرآورش بندر امام، امیرکبیر، بوعلیسینا، مبین، فجر، جم، شازند، شیراز و تبریز هستند که از میان آنها 2مجتمع مبین و فجر مجتمعهای یوتیلیتی بوده که خدماتی مانند برق و آبهای مخصوص را به دیگر واحدها ارائه میدهند.

از بازار جهانی چه خبر؟

وضعیت مجتمعهای پتروشیمی البته تنها مورد گفتوگوی «تعادل» با پیوندی نبود. پیش از انجام این گفتوگو یکی از رسانههای عربی مدعی شده بود که با بازگشت ایران به بازار جهانی پتروشیمی، این بازار دستخوش تغییر و کاهش قیمت خواهد شد. پیوندی در واکنش به این خبر گفت: « در این رابطه چند نکته وجود دارد؛ نخست اینکه تاثیر برداشته شدن تحریمها علیه ایران در بخش قیمت بروز نخواهد کرد و این تغییر تنها در بخش پروژهها ایجاد خواهد شد. دوما تولید محصولات پتروشیمی بلافاصله پس از لغو تحریمها افزایش پیدا نخواهد کرد لذا قیمتها متاثر نخواهند شد. بنابراین چنین ادعایی از دیدگاه من کاملا مردود است و اصلا نمیتواند درست باشد.

نکته دیگری که وجود دارد، این است که اصلا ایران از بازار خارج نشده بود که اکنون بخواهد وارد بازار شود. همانطور که قبلا نیز گفته بودم پتروشیمی را نمیتوان به راحتی تحریم کرد. کما اینکه ما در این مدت آنچنان تحریم نشده بودیم. اثر تحریمها روی صنعت پتروشیمی در فاصله سالهای 2013 تا 2015 به اندازه 5 میلیون تن بوده که رقم قابل توجهی محسوب نمیشود. این امر بدین دلیل است که پتروشیمی تفاوتهای ماهوی با نفت دارد. اولا نفت یک کالاست و نه یک سبد کالا ثانیا این کالا از مخزن خارج میشود. بدین معنی که در صورت تحریم یک کشور بلافاصله قابلیت جبران آن از سوی کشورهای تولیدکننده دیگر یا با استفاده از ذخایر استراتژیک نفت وجود دارد.

اما تفاوت پتروشیمی با نفت این است که پتروشیمی یک کالا نیست بلکه سبدی وسیع از کالاهاست. به طوری که سبد محصولات پتروشیمی ایران شامل حدود 100کالاست به همین خاطر به راحتی قابل تحریم نیست. به دلیل اینکه پتروشیمی سبد بزرگی از کالاها را شامل میشود و نیز به خاطر اینکه از مخزن خارج نمیشود (حاصل یک سرمایهگذاری است) حتی با فرض اینکه کل صنعت پتروشیمی به یکباره تحریم شود، امکان جبران کاهش عرضه در بازار وجود ندارد. دلیل مهم دیگری که باعث شده پتروشیمی از تحریم آسیب چندانی نبیند این است که به دلیل تولید کالاهای بالادستی مانند پلیاتیلنها، پلیمرها و آروماتیکها شرکتهای کشورهای تحریمکننده نیاز شدیدی به محصولات پتروشیمی ما دارند. شرکتهای بزرگ غربی محصولات بالادستی تولید شده در خاورمیانه را میگیرند و با استفاده از تکنولوژی پیشرفته خود محصولات پاییندستی تولید کرده و ارزشافزوده بالایی ایجاد میکنند. همین موضوع باعث شد که رفع تحریم صادرات پتروشیمی از نخستین امتیازاتی باشد که غرب حاضر شد به ایران بدهد.

او در ادامه بیان کرد: « همین مقدار کاهش تولید پتروشیمی که به خاطر تحریمها اتفاق افتاد، ناشی از تحریم گاز مایع بود. از آنجا که فازهای 1 و 2 و 3 پارس جنوبی در اختیار NPC بود و پتروشیمی پارس عملیات سیتوپلاس ریکاوری (عملیات جداسازی اتان، پروپان و بوتان از گاز مایع) را در این فازها انجام میداد همزمان با جداسازی اتان از گاز مایع برای واحدهای الفین که در آنها اتیلن و پلیاتیلن تولید میشود، پروپان و بوتان هم به عنوان سوخت وارد مخزن میشود اما نکته اینجاست که پروپان و بوتان به عنوان سوخت در تحریم هستند. این مساله باعث میشود که مخازن پس از مدتی پر شوند و در نتیجه ما ناچار میشویم تولید اتان را نیز کاهش دهیم بنابراین ما از حاشیه تحریم دچار آسیب میشویم نه از متن تحریم. پیوندی افزود: بنا به همه دلایل فوق صادرات ما تغییر آنچنانی نکرد و طی سالهای 2013 تا 2015 صادرات از 18میلیون تن به 13میلیون تن رسید که البته این کاهش صادرات با افزایش تقاضای داخلی جبران شد.»

حوزه تاثیرگذاری تحریم

پیوندی در ادامه با اشاره به اینکه صادرات ما از جانب تحریم آسیب زیادی ندید به حوزه اصلی تاثیرگذاری تحریم اشاره کرده و گفت: مساله مهم پس از برداشته شدن تحریم موضوع فاینانس است یعنی باید جریان پول در پروژهها به جریان بیفتد و به تبع آن سرمایهگذاریها تسریع شوند.  معاون مدیریت NPC در پاسخ به این پرسش که آیا میتوان گفت که قیمت محصولات پتروشیمی با یک وقفه به تبع قیمت نفت حرکت میکنند؟ به «تعادل» گفت: بله ولی نه بلافاصله به طور معمول این اتفاق به صورت غیرمستقیم رخ میدهد. دلیل این امر این است که نوسان قیمت نفت هم روی خوراک پتروشیمیها اثرگذار است و هم روی قیمت محصول آنها. این موضوع باعث میشود تکانه ایجاد شده در اثر تغییر قیمت نفت تا حدودی گرفته شود. چون با کاهش قیمت نفت قیمت خوراک پتروشیمی هم کاهش پیدا میکند و این امر میتواند تا حدودی کاهش قیمت محصولات را پوشش دهد.