تولید جهانی زغال سنگ حرارتی در مسیر سردی

زغال سنگ یکی از قدیمترین مواد معدنی است و بارها در تاریخ از آن یاد شده است. انقلاب صنعتی و توسعه جهان پس از آن به نحوی مدیون این سوخت ارزانقیمت است. با این حال، چند دهه است که تلاشهای جهانی برای کاهش تولید و مصرف آن آغاز شده و با وجود مخالفت بسیاری از فعالان معدنی، تولید آن محدود شده است.

اوباما و احضار به دادگاه

در جدیدترین اقدام، دولت امریکا تصمیم به تغییر استانداردهای زیستمحیطی برای کاهش تولید زغالسنگ در این کشور گرفته است. این تصمیم باعث شد که شرکت زغالسنگ مورای انرژی امریکا از اوباما در دادگاه فدرال شکایت کند. صنعت زغالسنگ امریکا ازجمله صنایعی است که از زمان روی کار آمدن دموکراتهای طرفدار محیطزیست، زیرفشار بوده است. توسعه همزمان نفت شیل امریکا و اجبار استانداردهای زیستمحیطی درباره کاهش آلایندگی نیروگاهها، بر این فشار افزوده است. حتی بانکهای بزرگ به سختی طرحهای توسعه این صنعت را تامین مالی میکنند.

شرایط جدید، اوضاع مالی معادن زغال سنگ را بیش از پیش دشوار کرده است. آنها حتی پیش از ارائه طرح جدید دولت اوباما، بهدلیل بحران معدنی و رکود بازار محصولات و فلزات این حوزه، با مشکلات فراوانی مواجه بودند. قیمت زغالسنگ حرارتی از حدود ۱۵۰ دلار در سال ۲۰۱م به ۴۲ دلار در حال حاضر سقوط کرده و گزارشها نشان میدهد که ۲۰درصد شرکتهای زغالسنگ امریکا در حال ضرردهی هستند. به دنبال این وضعیت شرکت «مورای انرژی» اعلام کرد که در دادگاه عالی فدرال این کشور علیه سیاستهای دولت اوباما شکایت کرده است. این شکایتنامه را فعالان صنعت زغالسنگ ۲۴ ایالت مختلف امریکا امضا کردهاند. به ادعای این شرکت، استاندارد جدید زیستمحیطی تصویب شده بهوسیله دولت اوباما مبنی بر محاسبه سطح آلایندگی مناطق معدنکاری زغالسنگ برای پایین نگه داشتن میزان اوزون آنها در سطح کمتر از ۷۰ پی پی ام در یک میلیون، باعث میشود که حتی برخی از پارکهای ملی امریکا هم نتوانند به این استانداردها عمل کنند. مطالعه جدید «اتحادیه ملی معدنکاری» امریکا نشان میدهد که با اجرای این استاندارد جدید، بین ۴۰هزار تا ۷۷هزار نفر کارگر معدن زغالسنگ، شغل خود را از دست میدهند و از فروش بخش زغالسنگ امریکا بین ۱۴ تا ۲۹ میلیارد دلار کاسته میشود.

فشار بر زغالسنگ، جهانی است

در هر صورت، تدوین استانداردهای سختگیرانه زیستمحیطی و فشار بر فعالیت معادن زغالسنگ حرارتی را میتوان در ادامه دومینوی تصمیمات زیستمحیطی جهانی دانست که از اروپا شروع شد، به امریکای شمالی کشیده شد و بهتدریج در آسیا و افریقا هم دنبال میشود. همانطور که تجربه نشان میدهد و مناطقی مانند کشورهای اروپایی با وجود مخالفتها تولید زغالسنگ را کاهش دادند، این وضعیت در امریکا هم قابل انتظار است؛ به نحوی که پایگاه تحقیقاتی- تحلیلی «مارکتواچ» حدود ۲ ماه پیش از وقوع این روند در آینده زغالسنگ امریکا خبر داده بود. این پایگاه تحلیل کرده بود که امریکا هم به دنبال اروپا در حال کاهش مصرف زغالسنگ خود است و ارزش مالی این صنعت در امریکا از ۴۷/۱ میلیارد دلار کنونی به ۳۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲م خواهد رسید.

کشورهای اروپایی از نخستین کسانی بودند که در پی کاهش مصرف زغالسنگ برآمدند و به این منظور اتحادیه اروپا، قوانین زیستمحیطی سختگیرانهای وضع کرد که استخراج این ماده معدنی سیاه را در قاره سبز محدود کرد. با کاهش تولید و مصرف زغالسنگ در اروپا، استخراج آن در دیگر نقاط جهان همچنان ادامه یافت. آسمان اروپا، آبیتر شد و تولیدکنندگانی مانند کشورهای افریقایی به تامین و صادرات زغالسنگ مورد نیاز اروپا ادامه دادند. با این حال، بهتدریج این روند فراگیر شد و به کشورهای افریقایی و آسیایی هم رسید. براساس برآوردها، واردات زغالسنگ هند حداکثر از سال ۲۰۱۹م کاهش خواهد یافت. کرهجنوبی هم به دنبال آن است که تا سال ۲۰۲۹م، سهم زغالسنگ خود را در سبد انرژیاش به ۱۰درصد برساند. با این حال، هنوز هم وضعیت زغالسنگ در قاره کهن برای تولیدکنندگان آن مساعد است؛ وضعیتی که البته تنها از منظر تقاضا و قیمت برای آنها به صرفه خواهد ماند (و از منظر زیستمحیطی). با این حال، مداخله دولتها و سیاستهای آنها میتواند، خط پایانی بر تولید زغالسنگ این قاره هم باشد.

گزارش اخیر مجموعه بانکهای بینالمللی «سیتی گروپ»، دلیل تغییر تدریجی سبد انرژی جهان را یک «پیشران سیاسی» میداند و معتقد است که به دلیل تصمیم دولتها و گروههای زیستمحیطی اشتیاق سرمایهداران برای زغالسنگ کاهش یافته و به سمت انرژیهای پاکتر در حرکت است. اما انگیزه سیاسی تنها دلیل روند کاهش تقاضای زغالسنگ نیست. کلیسای انگلیس هم به تازگی نظری از پاپ را منتشر کرده و خواستار کاهش انتشار گازهای گلخانهای شده است. به گزارش روزنامه گاردین، این توصیه میتواند همچنان بازار زغالسنگ را زیر فشار نگه دارد.

سرمایهگذاران هم رغبتی به زغال سنگ ندارند

بنابر اعلام سیتیبانک، علاوه بر دولتها سرمایهگذاران هم دیگر رغبتی به شرکتهای زغالسنگ نشان نمیدهند. ارزش سهام آندسته از شرکتهای زغالسنگ که زیرنظر گروه بانکی ـ مالی «سیتی گروپ» فعالیت میکنند، از ۵۰میلیارد دلار در سال ۲۰۱۲م به ۱۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۵م رسیده است؛ روندی که این بانک پیشبینی میکند در آینده هم ادامه
 یابد.

براساس گزارش این بانک: «انتظار میرود میزان تقاضا برای زغالسنگ حرارتی همچنان روند کاهشی خود را دنبال کند و شرایط کنونی بازار ادامهدار باشد. » شرکتهای بزرگی مانند «ریوتینتو»، «آنگلو امریکن» و «بیاچپی بیلیتون» تاکنون این روند را درک کرده و اقدامات خود را برای دور ماندن از اثرات تعطیلی معادن زغالسنگ آغاز کردهاند. این شرکتها بهطور فعالانه، فعالیتهای تولید زغالسنگ خود را بهتدریج کاهش داده و به حوزههای دیگر معدنکاری یا کسبوکار وارد میشوند.

زغالسنگ ککشو، هنوز در اولویت

با این حال، روند موجود در ایران اندکی متفاوت است. یکی از کارشناسان زغالسنگ ایران، آینده زغالسنگ حرارتی را منوط به توسعه انرژیهای جایگزین برای زغالسنگ دانست. یکی از مهمترین کاربردهای زغالسنگ در تولید برق است که سهم مصرف آن درحال کاهش است.

به گفته بهرام فرزاد، در حالی که زغالسنگ در گذشته تا ۶۰ درصد از سوخت تولید برق جهان را تامین میکرد، اکنون سهم آن به ۳۰ تا ۳۵درصد کاهش یافته است. ضمن اینکه در هر صورت، نمیتوان مصرف برق را کم کرد و هر سال شاهد افزایش تقاضا برای آن خواهیم بود. تنها راهی که میتوان مصرف زغالسنگ حرارتی را کاهش داد، تولید برق با استفاده از سوختهای دیگر است. در صورتی هم که علم و فناوری بتواند راهی برای کنترل آلایندگی زغالسنگ پیدا کند، مصرف این ماده معدنی رو به افزایش خواهد گذاشت. با این حال، تاکنون چنین اتفاقی روی نداده و نمیتوان چندان به آن دل بست. به همین دلیل است که همچنان جهان به دنبال محدود کردن مصرف زغالسنگ حرارتی است؛ هر چند مصرف زغالسنگ ککشو افت زیادی نداشته است.
فرزاد افزود: کشورهای مختلفی مانند روسیه و اوکراین هنوز هم از این سوخت ارزانقیمت برای تامین خوراک کورههای بلند فولادسازی خود استفاده میکنند. این وضعیت در ایران هم باید وجود داشته باشد. ایران برای فعالیت کارخانههای فولادسازی کورهبلند خود به کک نیاز دارد و برای تامین آن راهی به جز افزایش تولید زغالسنگ ککشو وجود ندارد. در غیراین صورت، هزینه تمام شده فولاد تولید شده ایران بسیار بالاتر خواهد بود. 

البته این موضوع درباره دیگر کشورها مصداق بیشتری دارد و ایران به دلیل دسترسی به گاز ارزان تا حدی از ضربههای این هزینههای مازاد در امان است. با این حال، هنوز هم فولاد تولیدی کشورهایی مانند اوکراین که با کک تولید شدهاند، ارزانتر از فولاد تولید شده با گاز ایران است.