رقابت نابرابر ایران و عربستان در صنایع میانی اتیلن

صنعت پتروشیمی ایران به واسطه مسائل مختلفی برای سرمایهگذاران خارجی از جذابیت بالایی برخوردار است؛ به همین واسطه است که با توافق میان ایران و غرب رسانههای بینالمللی تحلیل خود را از این صنعت در دوره پساتحریم منتشر کردند. به تازگی سایت تخصصی پلاتس در گزارشی به این مساله پرداخته است که آینده اتیلن و پلیاتیلن ایران در دوره پساتحریم در رقابت با عربستان سعودی چگونه خواهد بود؟ هرچند در این گزارش پیشبینی شده که تا سال 2016 تغییر چشمگیری در صادرات پتروشیمی ایران ایجاد نخواهد شد اما برآورد شده است که در سال 2020 ایران 30درصد از سهم اتیلن تولید شده در خاورمیانه را به دست خواهد آورد که همچنان فاصلهیی قابل توجه با عربستان خواهد داشت.

نکته جالب توجه دیگر این است که بر خلاف اظهارنظرهایی که در داخل ایران مبنی بر ارزانتر بودن خوراک مجتمعهای پتروشیمی در دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس میشود، در این گزارش به صراحت بیان شده که خوراک پتروشیمی در ایران «ارزان» بوده و انگیزهیی مهم برای سرمایهگذاران تلقی میشود. از سوی دیگر در این گزارش این مساله مورد توجه قرار گرفته که صنعت پتروشیمی ایران درحال گذار از سمت صنعت بالا دستی به سمت صنعت پایین دستی است.گذاری که البته با توجه به وضعیت فعلی این صنعت در ایران قطعا با مشقات فراوانی همراه خواهد بود. مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی به تازگی در گزارشی با عنوان «دورنمایی از صنعت پتروشیمی در برنامه ششم توسعه» به آسیبشناسی عدم تکمیل زنجیره ارزشافزوده در صنعت پتروشیمی ایران پرداخته است. نکته جالب این است که خوراک گاز ارزان به عنوان خصیصهیی که در گزارش پلاتس «جذابیت صنعت پتروشیمی ایران» در نظر گرفته شده از دیدگاه پژوهشگران مجلس شورای اسلامی از دلایل عدم توسعه زنجیره ارزشافزوده تلقی شده است.

از سوی دیگر مجلس در این گزارش خود روی نکته دیگری نیز دست گذاشته و آن را نیز در کنار دیگر عوامل مقصر گیر کردن پتروشیمی در صنایع بالادست به شمار آورده است. این نکته «وضعیت مالکیت پتروشیمی در ایران» است. در گزارش مجلس به وضوح بیان شده است که واگذاری بخشی از سهام شرکتهای پتروشیمی بابت رد دیون به بخش عمومی غیردولتی به این واسطه عدم پایبندی این بخشها به اجرای طرحهای توسعهیی، وضع فعلی را برای پتروشیمی ایران رقم زده است.

در ادامه این گزارش عنوان شده که صندوق بازنشستگی کارکنان شرکت ملی نفت، شرکت سرمایهگذاری صندوق بازنشستگی کشوری، شرکت سرمایهگذاری نفت و گاز و پتروشیمی تامین، شرکت گسترش نفت و گاز پارسیان و سازمان تامین اجتماعی نیروهای مسلح ازجمله صاحبان سهام شرکتهای پتروشیمیایی در ایران هستند که البته بیش از 77درصد سهام شرکت تامین در مالکیت «شستا» قرار دارد، 88.2 درصد از سهام شرکت پارسیان در مالکیت شرکت سرمایهگذاری غدیر و در نهایت نیز بیش از 51 درصد سهام غدیر در اختیار سازمان تامین اجتماعی نیروهای مسلح است. وضعیتی که پیچیدگی مالکیت پتروشیمی در ایران را بیش از پیش پیچیده میکند.

درحالی که طبق برآوردهای پلاتس بخش عمدهیی از تقاضای اتیلن در دنیا برای تولید پلیاتیلن به مصرف میرسد و تکمیل زنجیره ارزشافزوده از مهمترین پیشنیازهای رسیدن به سهمی در بازار آینده پلیاتیلن است، گزارش مرکز پژوهشها با اشاره به اینکه سهم موسسات عمومی غیردولتی که اصطلاحا شبهدولتیها نامید میشوند در ایران نسبت به بخش خصوصی غالب است، اکثر مجتمعهای پتروشیمی طرح توسعهیی خود در صنایع میانی و پاییندست را اجرا نکرده و تنها تعدادی واحد جدید اوره، آمونیاک و متانول که به عبارتی واحدهای بالادستی تلقی میشوند در دست اجرا قرار دارند.

شاید بتوان تحلیل مجلس در مقصر شناختن موسسات عمومی در عدم تکمیل زنجیزه ارزشافزوده را در برخی از موارد «یکطرفانه» تلقی کرد اما در نهایت تغییری در این عدم تکمیل ایجاد نمیشود. نگاهی به گزارش تحلیل پلاتس که در ادامه آمده است، نشان میدهد که ایران با توجه به سهم عمده عربستان در صنایع میاندستی، نیاز به تحولی عمده در وضعیت پتروشیمی خود دارد.

براساس اطلاعات کتاب حقایق جهان

سی آی ای ایران دومین ذخایر گازی دنیا را در اختیار دارد. ذخایری که سرشار از اتان است. همین مساله نشان میدهد که دیگر کشورهای خاورمیانه از جهت ذخایر اتان نسبت به ایران در مضیقه قرار دارند. مضیقهیی که موقعیت ایران در صنعت پتروشیمی را جدیتر و مهمتر میکند. هر چند سرمایهگذاری در ایران به طور کلی با ریسکهای سیاسی همراه است اما صنعت پتروشیمی این کشور به واسطه مواردی همچون نرخ خوراک ارزان و دسترسی به بازارهای اروپا و آسیا موقعیتی مناسب برای سرمایهگذاران فراهم میکند.

اکنون براساس اطلاعاتی که پیش از این مهدی شریفی نیکنفس، مدیرعامل شرکت بازرگانی پتروشیمی مطرح کرده است، پیشبینی میشود که حجم صادرات محصولات پتروشیمی در ایران بعد از تحریمها ۲۰ تا ۵۰ درصد افزایش یابد. برداشته شدن تحریمها موانعی همچون موانع بانکی و بیمهیی را از پیش روی صنعت پتروشیمی ایران خواهد برداشت.

یکی از تحلیلگران مسائل پتروشیمی در دوبی به پلاتس میگوید که ایران اکنون فرصتهای زیادی را در صنعت پتروشیمی برای سرمایهگذاران دارد. ایران درحال گذر از صنعت بالادست پتروشیمی به پایین دست است. درحال حاضر ۳۰/2میلیون متریک تن اتیلن در خاورمیانه تولید میشود که سهم ایران از آن برابر با ۶/5 میلیون متریک تن است. عربستان سعودی ۱۵/۷ میلیون تن از اتیلن خاورمیانه را تولید میکند که بیش از نیمی از اتیلن تولید شده در منطقه است. ایران درحال حاضر با سهم ۲۲درصدی از تولید اتیلن در خاورمیانه در رده دوم قرار میگیرد. هر چند با به نتیجه رسیدن ظرفیتهای دیده شده در صنعت پتروشیمی ایران، این کشور در سال ۲۰۲۰ معادل ۳۰درصد از سهم اتیلن تولید شده در خاورمیانه را در دست خواهد داشت.

درحال حاضر ۵۰ تا ۶۰درصد تقاضا برای اتیلن مربوط به پلی اتیلن میشود، اتیلن بنزن، اتیلن اکسید، اتیلن دی کلراید و آلفا الفینها بقیه تقاضا برای اتیلن را شامل میشود و بخش بسیار کوچکی نیز در امورات دیگر به مصرف میرسد. ظرفیت پلی اتیلن خاورمیانه در سال ۲۰۱۵ معادل ۱۸/۷میلیون متریک تن است. ایران و عربستان سعودی دو تولیدکننده بزرگ پلی اتیلن در منطقه هستند. عربستان ۴۲درصد و ایران ۲۶درصد از پلی اتیلن خاورمیانه را تولید میکند.

مجموع ظرفیت پلی اتیلن در ایران برابر با ۳/1 میلیون متریک تن است که بیشتر آن را پلی اتیلن با چگالی سنگین تشکیل میدهد. اکنون پیشبینی میشود که طی سه سال آینده ظرفیتی معادل ۳میلیون متریک تن به ظرفیت تولید پلی اتیلن ایران اضافه شود که در مجموع ظرفیت تولید این محصول در این کشور را به ۶/1میلیون متریک تن خواهد رساند. در نتیجه تغییر و تحولها پیشبینی میشود که سهم ایران از پلی اتیلن خاورمیانه در سال ۲۰۲۰ با رسیدن به حجم ۷/۸میلیون متریک تنی معادل ۳۲درصد کل منطقه باشد.

در نتیجه تمام این جریانها در انتها تحلیلگران پلاتس به این نتیجه رسیدهاند که تحول عظیمی در عرصه اتیلن و پلی اتیلن ایران در سال جاری میلادی اتفاق نخواهد افتاد. هر چند پیشبینی شده است که با هر چه بیشتر به نتیجه رسیدن پروژههای پلیاتیلن در ایران، عرضه این محصول به ترکیه افزایش یابد. از سوی دیگر تحلیلگران پلاتس بر این باور بوده و پیشبینی کردهاند که صادرات محصولات پتروشیمی ایران به مناطق دیگر خاورمیانه، افریقا و امریکای جنوبی نیز با افزایش همراه باشد. بازارهایی که در تمام ۴سال تلاش ایران برای توسعه و بهبود آنها در تله تحریمها قرار داشتند. در آخر پلاتسیها گزارش خود را با این جمله که انتظار تغییر چشمگیری در صادرات پتروشیمی ایران تا پیش از سال ۲۰۱۶ وجود ندارد به اتمام رساندهاند.