رتبه‌بندی نهادهای موثر بر رقابت‌پذیری اقتصاد ایران

از نظر تئوریهای اقتصادی و تجارب تاریخی، اقتصادهای باز، غیرمتمرکز و رقابتی عملکرد بهتری نسبت به سایر دستگاههای اقتصادی داشتهاند. بهطور کلی رقابت در تمام ابعاد سبب بهبود عملکرد اقتصاد و افزایش کارایی آن میشود. رقابت به ویژه در بازارهای صنعتی موجب کاهش قیمتها، ارائه کالاها با خصوصیتها و کیفیتهای مختلف و بهبود دسترسی مصرفکنندگان به کالاها و خدمات میگردد. از سوی دیگر در اقتصاد جهانی که با سرعت بالا به سمت جهانی شدن در حال حرکت است، کشورهایی در بازار جهانی موفق خواهند بود که در بازارهای داخلی خودتوانسته باشند رقابتپذیری را تقویت کنند. در حقیقت بنگاههایی که از یک سیستم رقابتی قوی داخلی وارد بازار جهانی میشوند به دلیل ارائه کالاهای دارای قیمتهای پایین و کیفیت مناسب که از نتایج رقابت است، در بازارهای جهانی از شانس موفقیت بالایی برخوردارند.

رقابتپذیری جهانی که هرساله توسط مجمع جهانی اقتصاد (WEF) گزارش میشود، از سال2005 تحلیلهای رقابتپذیری خود را با استناد به دادههای کشورهای مورد مطالعه و گزارشهای سازمانهای بینالمللی و با استفاده از شاخص جهانی رقابتپذیری GCI پایهریزی نموده و شاخصهای رقابتی این کشورها را در حوزههای مختلف مورد تحلیل و مقایسه قرار میدهد. ایران نیز طی 4سال گذشته از طریق مرکز تحقیقات و مطالعات اقتصادی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در این خصوص با این مجمع همکاری میکند. در گزارش رقابتپذیری جهانی، شاخص جهانی رقابتپذیری (GCI) به عنوان ابزاری جامع برای اندازهگیری اصول بنیادین اقتصاد خرد و کلان رقابت ملی مورد استفاده قرار میگیرد. بر این اساس، شاخصهای متعدد و متنوعی مورد مطالعه قرار گرفته و سعی شده است توان رقابت اقتصادی و توانایی کشورها برای فروش در تامین رفاه برای شهروندان مشخص گردد. تحلیل و بررسی شاخصهای رقابتپذیری در کشور و مقایسه سالانه رتبه رقابتپذیری کشورهای جهان با یکدیگر، ظرفیتها، پتانسیلها و نقاط قوت و از سوی دیگر چالشها و نقاط قوت و ضعف را در بخشهای مختلف کشور نمایان میکند.

از همین رو شناسایی متغیرهای اثرگذار بر این شاخص از اهمیت بالایی برخوردار است. با توجه به اینکه هم شناسایی این متغیرها و هم دامنه تاثیر آنها بر سیاستگذاریهای آینده واجد ارزش است است در این گزارش سعی شده است که با توجه به دادههایی که از کشورهای مختلف منتشر شده به ارزیابی مشخصی در این خصوص دست پیدا کرد. محمد نبی شهیکی تاش و همکارانش در یک مطالعه اقتصادی به برآورد توضیح دهندگی هر کدام از متغیرها برای شاخص رقابتپذیری کشور پرداختهاند.

اهمیت درک درست از موضوع رقابت در عرصه جهانی و نقش آن در جذب سرمایهگذاری خارجی و اقبال جهانی به آن به حدی است که لزوم تغییر جهت سیاستگذاریها به این سمت بهشدت احساس میشود. بر اساس بررسیهای انجام شده 106 کشور جهان اقدام به تدوین قانون رقابت کردهاند که علاوه بر کشورهای OECD، 26 کشور از آفریقا، 18کشور از قاره آسیا و اقیانوسیه، 17کشور از امریکای لاتین و کاراییب هستند. علاوه بر اینها، 18کشور در حال انتقال نیز اقدام به تدوین قانون رقابت کردهاند؛ بنابراین مسالهای که در این مطالعه مورد توجه است، این است که در بازارهای صنعتی کشور تمرکز و انحصارهای فراوانی وجود دارند.

با توجه به وجود نهادهای ناکارآمد نظیر نهادهایی که به جای تسهیل قواعد بازی، شدت مانع ورود در بازارهای اقتصادی را افزایش میدهند، هرچه شدت ارتفاع ورود در بازارهای اقتصادی بالاتر باشد فضای کسب وکار انحصاریتر میشود. همچنین بررسیهای تجربی مبین آن است که هرقدر تعداد کشورهای دارای قانون رقابت طی زمان بیشتر شده، درآمد ناخالص ملی تجمعی کشورها با نرخ بالاتری افزایش یافته است. ارزیابی این اثر مستلزم بررسی شاخصهایی است که مبین اثرات تسهیل رقابت از طریق وضع مقررات باشند و به صورت بینالمللی معرفی شوند. این مطالعه با هدف بررسی عوامل موثر بر رقابتپذیری کشورها و تاثیر نهادهای مورد مطالعه روی درجه رقابتپذیری 168کشور درحال توسعه و توسعهیافته پرداخته شده است. آنچه در این پژوهش مشخص گردید دستهبندی عوامل موثر بر شاخص رقابتپذیری است که در 12رکن و در سه سطح تعیین شد.

در سطح اول بحث نهاده محور که شامل عملکـرد خـوب نهادهـای دولتـی و خصوصی (رکن 1)، توسعه مناسب زیرساختها (رکن 2)، فضای باثبات اقتصاد کلان (رکن 3) و نیروی کار سالم که حداقل آموزش نخستین را دیده است (رکن 4) بستگی خواهد داشت؛ در سطح دوم بحث کارایی محور که شامل رقابت از طریق آموزش و تربیت در سطوح عالی (رکن 5)، کارایی بازار کالا (رکن 6)، عملکرد خوب بازار کار (رکن 7)، بازارهای مـالی توسـعهیافتـه (رکـن 8)، توانـایی، بهرهبرداری از مزایای فناوریهای موجود (رکن 9) و یک بازار بـزرگ داخلـی یـا خـارجی (رکـن 10) افزایش خواهد یافت؛ در سطح سوم بحث خلاقیت محور که شامل پیچیدهترین فرآیندهای تولید (رکن 11) و نوآوریهای جدید (رکن 12) هستند، رقابت میکنند. در این پژوهش با برآورد عوامل موثر بر شاخص رقابتپذیری میزان اهمیت هر سطح از محورهای موثر بر این شاخص تعیین شده که این مهم میتواند برای سیاستگذار در زمینه سرمایهگذاری بر عوامل موثر شاخص رقابتپذیری نقش تسهیلکنندهیی ایفا کند.

رتبه رقابتپذیری ایران 82 و شاخص آن 07/4 بوده که نسبت شاخص رقابتپذیری 66 در بین 168 اقتصاد جهان در سال گذشته 16 پله بدتر شده است. همچنین بر اساس نتایج به دست آمده از تخمین مدل رقابتپذیری بر درجه رقابتپذیری کشورها در بازارهای بینالمللی تاثیر مثبت و معناداری دارد و نهادهای مورد بررسی باعث افزایش شدت رقابت در بازار کشورهای مختلف میشود. بدترین رتبه ایران در بین شاخصهای مورد مطالعه شاخص کارایی بازار کالا با رتبه 145 و اندازه 3. 02 است. بهترین رتبه ایران در بین شاخصها، شاخص اندازه بازار با رتبه 19 و مقدار 5/14 است که بیانگر ظرفیتها و پتانسیلهای کشور است. بهداشت و سلامت جامعه بر درجه رقابتپذیری کشورها اثر مثبت (1328/0) و معناداری دارد. با این توضیح که بیشترین ضریب توضیحدهندگی شاخص رقابتپذیری اقتصاد را به خود اختصاص داده است؛ به عبارتی زیرساختهای بهداشتی و سلامت جامعه مهمترین شاخص برای توضیح متغیر درجه رقابتپذیری هستند.

 شاخص عدم پیچیدگی تجاری بر درجه رقابتپذیری کشورها اثر مثبت (0807/0) و معناداری دارد. میتوان با کاهش پیچیدگیهای تجاری بهرهوری فعالیتهای تجاری را افزایش داد و از این طریق بازار را به سمت رقابت پیش برد. به ازای هر یک واحد افزایش در کارایی بازار کالا، شاخص رقابتپذیری 0273/0 واحد افزایش مییابد. این نتیجه نیز در سطح بحرانی 5 درصد معنادار است.  شاخص نقش نهادها بر درجه رقابتپذیری اثر مثبت و معناداری دارد، بهگونهیی که به ازای هر یک واحد افزایش در نقش نهادها، 1106/0 واحد رقابت افزایش مییابد. براساس گزارش رقابتپذیری جهانی رقابت بهعنوان مجموعهیی از نهادها، سیاستها و عوامل که سطح بهرهوری را تعیین میکنند، تعریف میشود. با توجه به نتایج به دست آمده نهادها میتوانند فعالیتهای مولد را در جامعه به پیش برده و رقابت را در صنایع افزایش دهند.

به ازای هر یک واحد افزایش در شاخص کارایی بازار نیروی کار، شاخص رقابتپذیری 0872/0 واحد افزایش مییابد. ایران به دلیل دارا بودن منابع غنی طبیعی و نیروی کار مناسب میتواند رتبه بهتری را در این شاخص به دست آورد.  شاخص محیط اقتصاد کلان اثر مثبت و معناداری روی رقابتپذیری کشورها دارد. از این جهت با باز بودن اقتصادی زمینه برای رشد اقتصادی فراهم میشود و رقابت را در بازار گسترش میدهد. به ازای هر یک واحد افزایش در اندازه بازار، شاخص رقابتپذیری 0823/0 واحد افزایش مییابد. این نتیجه نیز در سطح بحرانی 5درصد معنادار است. تکنولوژی بر درجه رقابتپذیری اثر مثبت و معناداری ندارد، اثر این شاخص بر رقابتپذیری کشورها تاثیر کمتری نسبت به سایر شاخصها دارد.