سرگردانی مالی بنگاه‌های متوسط

یکی از دلایل این امر فقدان سازوکار هدایت منابع مالی به سمت شرکتهای کوچک و متوسط است.مرکز پژوهشها با بررسی تجربه دیگر کشورها راهکاری برای خروج از این سرگردانی پیشنهاد کرده است.

بازوی پژوهشی مجلس که چندی قبل نسبت به وقوع پدیدهای با عنوان «میانه گمشده» در صنعت ایران هشدار داده بود، در جدیدترین گزارش خود الگویی جدید برای تامین مالی شرکتهای کوچک و متوسط پیشنهاد کرده است. بر اساس اعلام این نهاد پژوهشی میانه گمشده پدیدهای است که موجب میشود بنگاههای کوچک و متوسط نتوانند مراحل بلوغ خود را در فضای کسب و کار به سلامت طی کنند و بخشی از آنها از صحنه تولید حذف میشوند و برخی دیگر در بازار غیررسمی به فعالیت خود ادامه میدهند. عدم توسعه بازارهای مالی برای این بخش یکی از دلایل وقوع این پدیده است. بر این اساس، دفتر مطالعات اقتصادی مرکز پژوهش های مجلس با بررسی تجربه هشت کشور، پیشنهاد ایجاد بازار مجزا برای تامین مالی شرکتهای کوچک و متوسط در بورس را داده است. بررسیهای انجامشده نشان میدهد تامین مالی یکی از مهمترین چالشهای فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان ایرانی بهویژه بنگاههای کوچک و متوسط است. گزارشهای فصلی پایش محیط کسبوکار مرکز پژوهشهای مجلس با تکیه بر نظرسنجی از تشکلهای اقتصادی سراسر کشور نشان میدهد، از میان 21 مولفه ملی محیط کسب و کار، مولفههای «مشکل دریافت تسهیلات از بانکها» و «ضعف بازار سرمایه در تامین مالی تولید و نرخ بالای تامین سرمایه از بازار غیررسمی» همواره و در طی 16 دوره بررسی در صدر موانع کسب و کار بودهاند. آمار ارائه شده از سوی سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی کشور با حدود 30 هزار شرکت کوچک تحت پوشش و مستقر در شهرکهای صنعتی در شهریورماه 92 نیز «کمبود نقدینگی» را مهمترین علت تعطیلی واحدهای صنعتی کوچک بیان میکند.

محوریت نظام بانکی در تامین مالی تولید در ایران و در عین حال مشکل نظام بانکی در جذب نقدینگی و هدایت منابع به سمت تولید، لزوم بهکارگیری و توسعه ابزارها و نهادهای مالی نوین را بیش از پیش نمایان میسازد. یکی از راهکارهای توسعه بازار سرمایه بهعنوان نهاد مکمل نظام بانکی در بسیاری از کشورهای جهان، ایجاد بازار مجزا برای شرکتهای کوچک و متوسط (SMEs) است. چنین بازاری با ایجاد شفافیت و دسترسی به اطلاعات، امکان تصمیمگیری آگاهانه و کاهش ریسک را برای سرمایهگذاران فراهم میکند و با کمک به تامین مالی بنگاههای کوچک و متوسط و فراهم کردن زمینه رشد آنها و تسهیل ورود به بازار اصلی سرمایه، موجب افزایش اشتغال و رشد اقتصادی کشور میشود. در ادامه مطالعات تطبیقی از وضعیت تامین مالی بنگاههای کوچک و متوسط از طریق بازار سرمایه در چند کشور منتخب بررسی شده است.

انگلستان: در سال 1995، در بورس لندن، بازار مجزایی با عنوان بازار سرمایهگذاری جایگزین ایجاد شد که به بنگاههای کوچک و متوسط اجازه میدهد سهام خود را با مقررات انعطافپذیرتری نسبت به بازار اصلی منتشر کنند. این بازار با ایجاد مزایای مالیاتی و بار مقرراتی کمتر تاکنون به رشد بیش از 3 هزار بنگاه کوچک و متوسط کمک کرده است. در این بازار شرکتها میتوانند بهمنظور تامین مالی مورد نیاز برای رشد و پیادهسازی نوآوریهایشان، پذیرش شوند. شرکتهایی که در این بازار پذیرش میشوند، ملزم به رعایت قانون حاکمیت شرکتی انگلستان نیستند، اما انتظار بر این است که رهنمودهای اتحادیه شرکتهای پذیرفته شده در بازار سهام را که از قوانین حاکمیت شرکتی انگلستان سادهتر هستند، رعایت کنند.

کانادا: در کانادا دو بازار اصلی برای معامله سهام شرکتهای سهام عام وجود دارد. مهمترین بازار بورس تورنتو است. در بازار بورس تورنتو بهطور معمول سهام شرکتهایی معامله میشود که سالها است فعالیت دارند و خرید سهام آنها امنیت بیشتری نسبت به شرکتهای تازهوارد دارد. در کنار بازار بورس تورنتو بازار دیگری نیز برای معاملات بورس وجود دارد که به بازار بورس خطرپذیر معروف است. در این بازار، بورس شرکتهایی معامله میشود که بهطور معمول مدت زمان کمتری از تاسیس آنها میگذرد و در راه رسیدن به بازار بورس تورنتو هستند. بورس مونترال کانادا بازاری برای ابزار مشتقه است. این سه بازار تحت مالکیت گروه بورس تورنتو قرار دارند. بورس سهام کانادا بورس دیگری در این کشور است که از سال 2003 فعالیت خود را آغاز کرده و سعی در جذب شرکتهای بسیار کوچک و نوپا دارد. سهام حدود 200 شرکت و اوراق قرضه دولتی در این بازار دادوستد میشود.

آمریکا: بازارهای خارج از بورس آمریکا با نام قدیمیتر پینک شیتز شامل سه بازار که عبارتند از: بهترین بازار، بازار نوآوری و بازار باز. بهترین بازار شامل سه بازار دیگر است که یکی از آنها بازار شرکتهای در مرحله رشد است. این بازار برای شرکتهای کوچکتر با سرعت رشد بالا در بین شرکتهای ایالات متحده است که همزمان از استانداردهای مناسب مالی و عملیاتی بهره میبرند و متعهد به دایر کردن ارتباطی شفاف با سرمایهگذاران خود هستند و قصد دارند از مزایای پذیرش در یک بازار سهام بهره ببرند.

هند: حضورکسب و کارهای کوچک در بازار سهام، توسط بورس سهام بمبئی آغاز شد. در دهه 90 بستر معاملاتی سهام برای بنگاههای کوچک و متوسط در بورس ملی هند شروع بهکار کرد. در سال 2011 قانونگذار بازارهای سرمایه هند، دو بازار ویژه بنگاههای کوچک و متوسط را مورد تایید قرار داده است. هر دو بازار برای بنگاههای کوچک و متوسط پس از بحثها و مذاکرات صورت گرفته با بنگاههای کوچک، نمایندههای صنعت، بانکهای تجاری و هیاتمدیره بورس و اوراق بهادار هند شکل گرفت.

ترکیه: در ترکیه مقررات مربوط به بنگاههای کوچک و متوسط با توجه به تعریف، شرایط و طبقهبندی آنها در سال 2005 منتشر شد. سازمان توسعه بنگاههای کوچک و متوسط در ترکیه یک نهاد عمومی است که در سال 1990 بهمنظور کمک به بنگاههای تولیدی- صنعتی بنیان نهاده شده و از سال 2009 این نهاد به بنگاههای کوچک و متوسط غیرصنعتی نیز خدمات ارائه میدهد. در ترکیه یک بنگاه کوچک و متوسط میتواند از طریق افزایش سرمایه در بازار سهام، سهام خصوصی و سرمایهگذاری مخاطره پذیر، تامین مالی کند.

کرهجنوبی: در این کشور سه بازار سرمایه اصلی در معاملات اوراق بهادار فعالیت میکنند که در یکی از آنها 80 درصد از شرکتهای پذیرفته شده را بنگاههای کوچک و متوسط تشکیل میدهند.

مکزیک: در مکزیک بازاری برای فعالیت بنگاههای کوچک و متوسط به صورت مجزا وجود ندارد، اما برنامههایی برای جذب و ایجاد انگیزه این بنگاهها در این کشور ایجاد شده است. یکی از این برنامهها، برنامه بازار بدهی برای بنگاهها در مکزیک است. این برنامه تاکید دارد تا تطابقپذیری بنگاهها با حاکمیت شرکتی را پایهگذاری کند و با ارائه خدمات حرفهای، رتبهبندی اعتبار، تجهیزات و سیستمهای مناسب، این امر را در بنگاههای کوچک و متوسط نهادینه کند. از این طریق، بنگاههای کوچک و متوسط پس از مدتی قادر به پذیرش در بازار سرمایه مکزیک خواهند بود. برنامه دوم برنامه خدمات بورس مکزیک است. این برنامه و سایر برنامههای اجرا شده در مکزیک برای موسسات و بنگاههای متوسط وضع شده و تاکنون برای سایر بنگاههای کوچک و متوسط کاربردی نشده است.

ترینیداد و توباگو: در این کشور نیز شرایط تسهیلکنندهای برای پذیرش بنگاههای کوچک و متوسط در بازار سهام این کشور ایجاد شده است. در این میان، اما در ایران 98 درصد از تعداد شرکتهای ثبت شده در کشور را شرکتهای کوچک و متوسط تشکیل میدهند، اما با وجود این، سهم این بنگاهها در تولید ناخالص داخلی بسیار کمتر از ظرفیت آنها است. یکی از دلایل این امر را میتوان به فقدان ساز و کار هدایت منابع مالی به سمت شرکتهای کوچک و متوسط نسبت داد. بر این اساس، در این زمینه ایجاد بازاری متشکل و تحت نظارت مناسب برای تامین مالی بلندمدت شرکتهای کوچک و متوسط میتواند این معضل را با ایجاد امکان عرضه سهام این شرکتها به سرمایهگذاران نهادی و همچنین تامین مالی از طریق انواع ابزارهای مالی مرتفع کرد.

پیشنهاد تشکیل یک بازار مجزا برای تامین مالی شرکتهای کوچک و متوسط بهعنوان راهکاری تاثیرگذار برای حل معضل تامین مالی بنگاههای کوچک و متوسط در ایران نیازمند مطالعه و تعمق بیشتری است؛ اما به هر حال به نظر میرسد راهاندازی چنین بازاری مستلزم رفع موانع قانونی و ایجاد زیرساختها و مزایایی مناسب برای فعالیت این شرکتها در طرف عرضه و فعالیت سرمایهگذاران در طرف تقاضای این بازار باشد. در این راستا پیشنهادهایی ارائه میشود:

1- یکی از مهمترین بحثها ایجاد امکانپذیرش شرکتهای کوچک و متوسط در بازاری اختصاصی بدون ثبت نزد سازمان بورس و اوراق بهادار و انجام کلیه مراحل تحت نظارت فرابورس ایران بهعنوان یک تشکل خودانتظام است. در این راستا دستورالعملی از سوی فرابورس ایران تنظیم شده است.

2- با توجه به سهامی خاص بودن شرکتهای کوچک و متوسط پذیرفته شده در بازار فرابورس ایران، راهحل بنیادی برای ایجاد بازار اختصاصی و نیز برخی دیگر از روشهای نوین تامین مالی، اصلاح ماده 21 لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت در جهت امکانپذیرش شرکتهای سهامی خاص در بازار سرمایه است. این اصلاح میتواند زمینه را برای سوء استفاده شرکتهای سهامی خاص از بین ببرد و تامین مالی شرکتهای سهامی خاص با استفاده از سازوکار بازار سرمایه را رسمیت بخشد.

3- موانع قانونی و مقرراتی بهویژه مناسبات ثبتی شرکتهای کوچک و متوسط پذیرفته شده در بازار فرابورس ایران در زمینه افزایش سرمایه باید به نحو مقتضی مورد بازبینی و تسهیل قرار گیرد.

4- مزیت مالیاتی از جمله معافیتها و تخفیفهای مناسب مالیاتی برای معاملات و فعالیتهای شرکتهای کوچک و متوسط پذیرفته شده در بازار فرابورس ایران در فرآیندهای قانونگذاری مدنظر قرار گیرد. با ایجاد چنین مشوق هایی، ورود شرکتهای کوچک و متوسط به فرابورس و به تبع آن شفافیت بیشتر این شرکتها در نهایت موجب کاهش فرار مالیاتی و افزایش درآمد مالیاتی در آینده خواهد شد.

5- میتوان ترتیبی در فرآیندهای قانونی ایجاد کرد تا هرگونه حمایت مالی و توسعهای دولتی و خصوصی در حوزه فعالیت شرکتهای کوچک و متوسط از طریق بازار شفاف و متشکل شرکتهای کوچک و متوسط فرابورس ایران و از طریق نهادهای سرمایهگذاری نوآورانه یا سایر سرمایهگذاران نهادی فعال در بازار سرمایه صورت پذیرد.

6- چنانچه بانکها ملزم شوند تا اعطای وام و تسهیلات به شرکتهای کوچک و متوسط را مشروط به ایجاد شفافیت و حضور در بازار اختصاصی فرابورس کنند یا حداقل چنین شرکتهایی را در اولویت وامدهی قرار دهند، علاوهبر ایجاد رونق و گسترش بازار اختصاصی، خود نیز از کاهش ریسک نکول تسهیلات اعطایی به شرکتهای حسابرسی شده و تحت کنترل بازار سرمایه منتفع خواهند شد.