عیارِ طلای سیاه در سالی که گذشت

سال 1394 برای بازار انرژی دوره تداوم کاهش بهای نفت بود. روند نزولی قیمت نفت که از زمستان سال 1393 آغاز شده بود تا ماههای پایانی پارسال همچنان ادامه پیدا کرد. همسنجی قیمتها در ابتدا و پایان پارسال از کاهش حدود 40 درصدی بهای نفت حکایت داشت. در حالی که قیمت نفت خام سبد اوپک در فروردین پارسال بیشتر از 60 دلار در هر بشکه بود اما در اسفند ماه ارزش آن به 35 دلار کاهش یافت. در برخی از دورهها قیمت نفت حتی به کمتر از 30 دلار هم رسید.

کارشناسان دلیلهای گوناگونی را برای کاهش بهای نفت بیان میکنند؛ موضوعی که بسترساز وقوع مشکلهای اقتصادی بسیاری در کشورهای متکی به نفت شده است. برخی از این دلایل اقتصادی وابسته به مولفههای بازار است و برخی دیگر به مسایل سیاسی و رقابت میان تولیدکنندگان نفت خام مربوط میشود. به همین علت تحلیلگران حوزه انرژی از بیان تحلیلهای تک بُعدی و پیش بینی آینده بازار خودداری میکنند اما به طور کلی بر این مساله هم نظرند که روزهای نفت بشکهای بالاتر از یکصد دلار به زودی برنمیگردد و در آینده نزدیک نمیتوان به قیمت بیش از 70 دلار برای هر بشکه نفت خام خوشبین بود. «آژانس بین المللی انرژی» البته نیمه دوم اسفندماه در آخرین گزارش خود اعلام کرد با توجه به افزایش محسوس بهای نفت، روند نزولی قیمتها در یک سال و نیم گذشته متوقف و قیمتها به 40 دلار نزدیک میشود.

متغیرهای اقتصادی تاثیرگذار بر وضعیت بازار نفت

مهمترین عاملها در تعیین وضعیت بازارهای اقتصادی به فرایند عرضه و تقاضا برمیگردد. از دید بسیاری از تحلیلگران، طی ماههای گذشته چند عامل بر این فرایند در بازار نفت اثر گذاشته است. سه متغیر مهم اقتصادی تاثیرگذار بر وضعیت بازار نفت عبارت است از:

1- تولید نفت مازاد و وجود ذخایر عظیم در انبارها: افزایش بی رویه تولید نفت در سطح جهانی قابل چشم پوشی نیست. براساس آمارهای آژانس بین المللی انرژی، تقاضای جهانی برای نفت در زمستان گذشته روزانه اندکی بیشتر از 95 میلیون بشکه بود که با پایان فصل سرما به حدود 94 میلیون بشکه رسید. پیش بینی میشود که در زمستان سال 2016 نیز میزان تقاضای جهانی برای نفت در بهترین حالت به 97 میلیون بشکه برسد. حال آنکه همین آمار نشان میدهد از سه ماه پایانی سال 2014 میلادی (پاییز سال 1393) عرضه جهانی نفت به بیش از 95 میلیون بشکه رسید و حتی در نیمه دوم سال 2015 نیز مقدار آن نزدیک 97 میلیون بشکه بود. بنابراین در همه این دوره ها میزان عرضه بیشتر از میزان تقاضای جهانی برای نفت بوده است.

همچنین آمارها نشان میدهد «اوپک» (سازمان کشورهای صادر کننده نفت) در طول سال گذشته میلادی روزانه بیشتر از 30 میلیون بشکه نفت تولید کرده درحالی که ظرفیت تقاضا برای نفت اوپک به مراتب کمتر از این مقدار است. بر اساس برآوردهای صورت رفته، تقاضا برای نفت اوپک به صورت منطقی و براساس اصول بازار حدود 28 میلیون بشکه در روز است و در بهترین حالت نیز به 29 میلیون بشکه نمیرسد. به این ترتیب مازاد تولید اوپک بین 1.5 تا 2 میلیون بشکه در روز است که میتواند تاثیر بسیار زیادی بر کاهش بهای نفت داشته باشد. از طرفی، اگر مازاد عرضه کنونی در بازار جهانی قطع شود حدود یک میلیارد بشکه نفت ذخیره شده از سال ۲۰۱۴ تاکنون در انبارهای نفتی کشورهای جهان به تاثیر خود بر قیمت نفت ادامه خواهد داد. بنا به پیش بینی آژانس بین المللی انرژی تاثیر این انبارها تا سال ۲۰۱۷ در بازار جهانی محسوس خواهد بود و سالها طول میکشد تا وضعیت اشباع بازار از بین برود.

2- کاهش تقاضای مصرف کنندگان بزرگ: تحلیلگران اقتصادی چین را موتور محرک اقتصاد جهان تعبیر میکنند و بر این باورند که رونق در این اقتصاد باعث پویایی بازارهای جهانی میشود. به همین دلیل یکی از علتهای اصلی کاهش قیمت نفت در جهان، کاهش رشد اقتصادی چین عنوان شده است. کمتر از یک ماه قبل بود که اعلام شد نرخ رشد اقتصادی چین به پایین ترین میزان در 25 سال گذشته رسیده است؛ خبری که موجب کاهش بهای سهام در بازارهای بورس و گسترش نگرانیها در مورد قیمت نفت خام در بازار جهانی شد. آمار رسمی دولت چین نشان داد نرخ رشد اقتصاد این کشور در سه ماهه پایانی سال گذشته میلادی 6.8 درصد بوده است. این میزان پایین ترین نرخ از سال ١٩٩٠ میلادی تاکنون است. از سوی دیگر، 2 اقتصاد بزرگ دیگر جهان هم در شرایط خوبی قرار ندارند. ژاپن چند سالی است که دچار رکود اقتصادی و تورم منفی شده و راهکارهای مقامهای این کشور تاکنون نتیجه نداده است. اتحادیه اروپا هم نتوانسته خود را به طور کامل از بحران اقتصادی رهایی بخشد و صنعت و تولید خود را پویا کند.

3- افزایش تولید نفت آمریکا: به باور کارشناسان، فناوری تولید نفت و گاز شیل به ویژه در آمریکا موجب افزایش تولید این کشور شده است. تولید نفت این کشور گاه از میزان روزانه ۱۰ میلیون بشکه بیشتر شد و آمریکا پس از ۴۰ سال به صادرات نفت روی آورد. البته مقدمه این روند، رسیدن قیمت نفت به بالاتر از یکصد دلار طی سالهای گذشته بود زیرا فرصت مناسبی را برای پژوهش و تولید نفتهای نامتعارف و گران ایجاد کرد.

براساس گزارشها، تولید هر بشکه نفت شیل بین ۴۰ تا ۷۰ دلار هزینه دارد و رسیدن قیمتها به سطح کمتر از 40 دلار تولید را به صرفه نمیکند. اکنون نفت نامتعارف شیل درحال عقب نشینی در مقابل نفت ارزان قیمت اوپک و دیگر تولیدکنندگان متعارف است. کارشناسان اما پیش بینی میکنند که در آینده هزینه تولید نفت شیل کاهش بیشتری یابد و به رقیب قوی تری برای تولیدکنندگان سنتی تبدیل شود.

مولفههای سیاسی بازار نفت

اهمیت انرژی به ویژه نفت به اندازهای است که از مهمترین عوامل گره خوردن سیاست و اقتصاد در جهان به شمار میرود. از این رو اهداف و منافع بازیگران نظام بین الملل و تحولات آن تاثیری انکارناپذیر بر وضعیت اقتصاد انرژی دارد.

منطقه خاورمیانه در چند سال گذشته دستخوش بی ثباتی و تنشهای بسیاری شده است. اگر چه این بی ثباتی باید قیمتها را افزایش میداد اما مصرف کنندگان را برآن داشت تا با احتیاط بیشتری رفتار کنند. بی ثباتی منطقه و ناهماهنگی تولیدکنندگان به ویژه در اوپک باعث شده است تا روسیه و آمریکا به شدت بر میزان تولید خود بیافزایند. همچنین اختلاف میان اعضای اوپک باعث شد که کنترل قیمت نفت از دست این سازمان خارج شود و جلسههای اوپک بیشتر حالت نمادین به خود گیرد.

طی سالهای اخیر تحریمهای هستهای سبب شد تا ایران رتبه دوم صادرات را در اوپک از دست بدهد و کشورهایی همچون عربستان جای نفت ایران را پرکنند. اکنون پس از برداشته شدن تحریمها، کشورهایی چون عربستان سعودی هنوز بر ادامه روندهای گذشته اصرار میورزند. سعودیها حتی با افزایش تولیدِ فراتر از سقف تعیین شده و دادن تخفیف فراوان به مشتریان باعث کاهش بیشتر قیمتها و نیز ضرر تولیدکنندگان میشوند. به باور برخی کارشناسان، این خط مشی عربستان بیش از اینکه تلاشی برای حفظ بازارها و مشتریان باشد اقدامی برای ضربه زدن به منافع ایران و روسیه در بازار نفت و ناشی از اختلافات سیاسی با این 2 کشور در سوریه است حال آنکه این شرایط تنها به سود مصرف کنندگان تمام شده است.

ایران و بازار نفت

سال گذشته ایران نیز همچون بسیاری از کشورهای صادرکننده نفت به علت تکیه بر درآمدهای نفتی، در تامین بودجه دچار مشکلهایی شد اما عمق آن به اندازه دیگر کشورهای صادرکننده نفت همچون عربستان، ونزوئلا و ... نبود. در ماههای پایانی سال 1394 به ویژه پس از اجرای برجام و رفع تحریمها، مولفه دیگری به این بازار بسیار حساس وارد شد و آن هم حضور پررنگتر ایران در بازار، افزایش صادرات و تلاش برای تثبیت جایگاه و کسب موقعیت پیشین بود.

جمهوری اسلامی ایران در سالهای پیش از تحریمهای هستهای، در برخی برههها روزانه بیش از 2.5 میلیون بشکه نفت خام صادر میکرد. در دوره تحریم اما محدودیتهای تحمیل شده بر بخش انرژی، حوزه فعالیتهای بانکی، حمل و نقل و ... فروش نفت خام ایران را با مشکلهای زیادی روبه رو کرد. در آن مقطع، صادرات نفت ایران حتی به کمتر از یک میلیون بشکه نیز رسید. در نتیجه ایران بسیاری از مشتریان سنتی خود را از دست داد و کشورهای دیگر در بازار انرژی جایگزین ایران شدند.

مقام های کشورمان از ابتدای سال 1394 تاکید کردند که با برداشته شدن تحریمها، ایران به سرعت ظرفیت تولید خود را افزایش میدهد و در کوتاه مدت دست کم 300 تا 500 هزار بشکه بر میزان صادرات نفت خام خود اضافه میکند. اخبار انتشار یافته حاکی از آن است که صادرات نفت ایران در ماه فوریه سال 2016 میلادی (بهمن ماه 1394) به 1.5 میلیون بشکه رسید و گفته میشود ایران تلاش دارد در ماههای آتی آن را به یک میلیون و ۶۵۰ هزار بشکه در روز افزایش دهد. در فضای پسابرجام بسیاری از مشتریهای نفتی آسیایی و اروپایی برای خرید نفت ایران اعلام آمادگی کردهاند. در مرحله بعدی قرار است صادرات نفت ایران به بیش از 2 میلیون بشکه در روز برسد.

یک ماه پیش و همزمان با شرایط ناگوار بازار انرژی، وزیران نفت عربستان، روسیه، ونزوئلا و قطر برآن شدند پشت درهای بسته در دوحه (پایتخت قطر) راه حلی برای برونرفت از بحران بهای نفت بیابند. اگرچه این کشورها بر تثبیت و حتی کاهش تولید نفت تاکید کردند اما آن را مشروط به بکارگیری همین شیوه از جانب دیگر کشورها از جمله ایران دانستند. کارشناسان بر این باورند هدف از آن دیدار، متقاعد کردن ایران برای چشم پوشی از حق طبیعی اش در بازار بود. چند روز بعد هم نشستی در تهران با حضور وزیران نفت قطر (به عنوان رییس دوره ای اوپک)، عراق و ونزوئلا برای دستیابی به این هدف صورت گرفت. پس از نشست تهران وزیر نفت کشورمان اعلام کرد که ایران از هر اقدامی برای بهبود قیمت نفت حمایت می کند. البته مسوولان کشورمان در مورد صرف نظر ایران از حق طبیعی در بازار نفت هیچ سخن قطعی به میان نیاوردند.

هرچند پیش بینی قیمت نفت با توجه به معادلات سیاسی و اقتصادی و برخی تحولاتِ غیرمنتظره پیچیده و دشوار است اما در دوره کنونی با توجه به میزان تولید بالا و عرضه مازاد نفت در بازار، نبود اجماع، جنگ قیمت ها، اختلاف های بین اعضای اوپک و پایان فصل سرد نمی توان انتظار تغییر مثبت جدی را در بازار داشت. با ادامه این روند میتوان امیدوار بود در بهترین شرایط قیمت نفت باز هم سقوط نکند و رشدی آرام را تجربه کند. البته به رغم خوشبینیهای خفیف، برخی کارشناسان میگویند اگر راه حلی مناسب و سریع برای برونرفت از وضعیت نامطلوب بازار انرژی صورت نگیرد احتمال آن میرود که بازار نفت شرایط ناگوارتری را تجربه کند.