سه چالش لایه سوم برجام

بهنظر میرسد بخش خصوصی در این لایه نقش پررنگتری داشته باشد؛ اما سومین و تعیینکنندهترین لایه را باید روابط مالی و بانکی عنوان کرد. این لایه از آن جهت که حمایتکننده و واسطه اجرای پروژههای لایه دوم به حساب میآید، نقش کلیدی و تعیینکننده دارد. بهنظر میرسد باوجود تحولات رخداده در فصل اول برجام، سرعت تشکیل این لایه متناسب با دیگر لایههای مورد اشاره نیست. «دنیایاقتصاد» با تبیین لایهبندی انجامشده برای برجام به ریشهیابی روند بطئی لایه سوم (روابط مالی) پرداخته است. بررسیها نشان میدهد لایه سوم برجام در مسیر تکمیل با سه چالش روبهرو است. مشکلات ساختاری بانکهای داخلی، تحولات محیط مالی و بانکداری جهان پس از بحران مالی و آثار روانی و برخی نارساییهای بهجامانده از نظام تحریمهای گذشته سه چالش لایه سوم هستند. اصلاح نظام بانکی، تطبیق سریع با رویههای جدید بانکداری در جهان و فعال کردن دیپلماسی اقتصادی در کنار دیپلماسی سیاسی از محورهای کمک به تسریع تشکیل لایه زیرین و نهایی (ارتباط مالی) برجام است.

کارشناسان معتقدند که میتوان برای برجام سه لایه در نظر گرفت. لایه نخست درخصوص موضوعات سیاسی و دیپلماتیک توافق هستهای است که بازیگر اصلی در این لایه، دولتها هستند و بحثهای کارشناسی و سیاسی صورت میگیرد. لایه دوم به بحث تجاری اشاره میکند و بخش خصوصی به عنوان بازیگر این بخش بهشمار میآید. در این سطح، ظرفیتهای برجام از سوی تبادلات فرامرزی مورد بررسی قرار میگیرد. در نهایت لایه سوم، مسائل مربوط به بخش بانکی است که به تبع بانکها و در راس آن بانک مرکزی در تسهیل آن نقش دارد. در لایه نخست، بسیاری از تلاشها به ثمر رسیده و اهداف تعیین شده تا حدود قابلتوجهی محقق شده است. در این بین، لایه سوم اهمیت ویژهای دارد؛ زیرا که زیربنای بخش دوم را تشکیل میدهد و در سایه تسهیل روابط بانکی، روابط تجاری نیز معنا پیدا میکند. فلیپهاموند، وزیر امور خارجه انگلیس در دیدار با رئیسکل بانک مرکزی ایران به این واقعیت اشاره کرده بود: واقعیت قرن 21 این است که تجارت وقتی گسترش پیدا میکند که حمایت بانکها پشت سر آن باشد.

بررسیها حاکی از آن است که سه چالش باعث شده است که گذر از لایه سوم با مشکل روبهرو شود. چالش نخست، مربوط به مشکلات بانکی داخلی نظیر حجم بالای مطالبات معوق، پایین بودن کفایت سرمایه، بالا بودن ریسک اعتباری و سایر مسائل است که مانعی برای تعامل بانکهای داخلی با طرفهای خارجی شده است. چالش دوم نیز درخصوص تغییر استانداردها و ضوابط تعیین شده در نظام بانکداری جهانی طی یک دهه گذشته بوده است. این در حالی است که به واسطه تحریمهای اعمال شده، بانکهای داخلی از رعایت این استانداردها، دور ماندند و همچنین بهروزرسانی نرمافزارها و آموزش منابع انسانی نیز نسبت به نظام پیشرفته کنونی، در سطح پایینی قرار دارد. بحث آثار روانی به جا مانده در برجام را میتوان چالش سوم در لایه سوم دانست. پس از لغو تحریمها، بسیاری از بانکها اروپایی به دلیل ترس از اعمال مجازات از سوی آمریکا، عطای همکاری با بانکهای ایرانی را به لقایش میبخشند. ولیالله سیف، رئیسکل بانک مرکزی، با ترسیم این سه چالش، در رایزنیهای خود بر همکاری طرف آمریکایی برای عبور از لایه سوم برجام، تاکید میکند.

رئیس کل بانک مرکزی با بیان اینکه طرفهای آمریکایی باید درخصوص اجرای برجام احساس مسوولیت بیشتری کنند، انتظار دارد جدیت طرف مقابل در جهت اجرای برجام مانند اعمال تحریمها باشد. سیف گفت: «همانطور که در زمان اعمال تحریمها برای وادار کردن بانکها به قطع رابطه با بانکهای ایرانی، به تکتک آنها مراجعه و آنها را مورد تهدید قرار میداد یا بانکهای مختلف را با مبالغ هنگفت جریمه میکرد، در شرایط کنونی نیز باید بهصورت شفاف، نگرانیها و ابهامات بانکهای اروپایی را برطرف کند.» رئیسکل بانک مرکزی در جریان سفر به آمریکا با حضور در شورای روابط خارجی آمریکا به مفاد برجام و دستاوردهای آن برای ایران اشاره و از برخی نواقص و کاستیها در برقراری ارتباطات و تعاملات پولی و بانکی انتقاد کرد. او همچنین با قاطعیت، خواستار رفع موانع ایجاد شده توسط آمریکا و کشورهای غربی در گسترش روابط بانکهای بینالمللی با ایران شد.

رئیس کل بانک مرکزی با بیان اینکه تفاهم برجام در دوره اخیر اقدامی بسیار بزرگ و تاریخی است، گفت: «براساس مذاکره و تفاهم، ایران توانست حقوق هستهای خود را تثبیت کرده و ثابت کند اتهاماتی را که دشمنان در مورد انحراف این فعالیتها مطرح کردهاند بیاساس و غلط است.» به گفته سیف، این دستاورد بزرگ که تحت رهنمودهای رهبر معظم انقلاب و با درایت و شجاعت رئیسجمهوری و فداکاریها و تلاش خستگیناپذیر تیم مذاکرهکننده به سرپرستی ظریف حاصل شده، متعلق به همه گروهها و آحاد ملت ایران است. با این مقدمات سیف وظیفه خود و دیگر مسوولان را حفظ و مراقبت از این دستاوردها دانست و در وهله دوم، بر مطالبه و بهرهمندی کامل از ظرفیتهای آن و دستیابی به نتایج پیشبینی شده تاکید کرد. این مقام مسوول، تحقق کامل تعهدات طرفهای مذاکره را حق طبیعی ملت ایران دانست که باید تا تامین کامل آن با قاطعیت پیگیری شود.

رئیس کل بانک مرکزی پس از این مقدمه، ویژگی مهم برجام را «زمانمند بودن» آن عنوان کرد، به نحوی که در صورت اقدامات و پیگیریهای به موقع، با گذشت زمان منافعش به تدریج بیش از گذشته نمایان میشود. این مقام مسوول درخصوص تحولات پسا برجام اظهار کرد: پس از اجرایی شدن برجام، همه طرفهای مذاکره باید به سرعت به تعهداتشان عمل میکردند، در این رابطه ایران اقداماتی را که لازم بود انجام داده است. در طرف مقابل نیز همه تحریمهایی که تعهد شده بود لغو شدهاند: «رشد بالای صادرات نفت ایران» «دسترسی به منابع مالی آزاده شده» و «ایجاد آرامش در بازار ارز و از بین رفتن صف تخصیص ارز برای واردات کالا» مواردی است که به گفته رئیس کل بانک مرکزی در اقتصاد ایران رخ داده، هر چند او تاکید کرد که هنوز مشکلاتی بر سر راه جابهجایی و تبدیل منابع ارزی بانک مرکزی وجود دارد.

پیچیدگی در روابط بانکی

رئیس شورای پول و اعتبار، مکانیزمهای بانکی، بانکداری و روابط کارگزاری بانکی را یکی از پیچیده ترین موضوعات بینالمللی دانست و گفت: این پیچیدگیها و قوانین و مقررات حاکم بر بانکداری بینالملل تحت تاثیر دو عامل مهم بحران جهانی که بانکها در گسترش آن در سطح بینالمللی نقش اصلی را داشتند و گسترش پولشویی و تامین مالی تروریسم که باز بانکها محمل اصلی آن بودهاند، تشدید شدهاند. او افزود: «متاسفانه در این سالها به علت تحریمهای ظالمانه و انزوای سیستم بانکی کشور فاصله بعضا زیادی بین روشهای بانکهای ایران با استانداردهای بینالمللی به وجود آمده است؛ البته با تلاش شبانهروزی همکاران بانک مرکزی و سیستم بانکی کشور اقدامات خوبی برای شناسایی خلأها و پر کردن آنها در دست اقدام است. در نتیجه بازسازی و جبران ویرانیها و تخریبها به زمانی به مراتب بیشتر از ساختن یک بنای جدید نیاز دارد.»

سیف با ارائه این موارد یکی از مهمترین مسائل مورد بحث در نشست اخیر صندوق بینالمللی پول را نیز «پیچیده شدن مسائل بانکی» عنوان کرد. رئیس کل بانک مرکزی در پاسخ به سوال مطرح شده درخصوص موارد اجرا شده در پسا برجام توضیح داد: «بانک مرکزی و نظام بانکی از زمان اجرایی شدن برجام اقدام برای رفع موانع موجود را شروع کردهاند. به همین دلایل شاهدیم که با گذشت زمان، به مرور روابط بانکی در حال گسترش است. یکی از اقداماتی که در این رابطه موثر بوده تعیین وضعیت اقلام باز و تعیین تکلیف مطالبات موسسههای بیمه صادراتی اروپایی مانند ساچه (ایتالیا)، هرمس (آلمان) و کوفاس (فرانسه) و اوکابه (اتریش) بوده است که همکاران ما بعد از بررسی و رفع مغایرت، اقدامات لازم را برای پرداخت و تسویه آنها شروع کردهاند.»

به گفته سیف، بهزودی در اتحادیه این موسسهها، موضوع رتبه ریسک ایران مطرح خواهد شد که امیدواریم با رسیدن به رتبه مناسب در آینده بتوانیم از منابع مالی بینالمللی با شرایط سهلتری استفاده کنیم. مورد بعدی که سیف مطرح کرد بحث اتصال به سوئیفت که با دستیابی به این شبکه اطلاعرسانی، قابلیت برقراری ارتباط و مخابره پیام در سطح بینالمللی فراهم شده است. به گفته او، با ایجاد و گسترش روابط کارگزاری که هر روز بر تعداد آنها افزوده میشود کارآیی و استفاده از سوئیفت نیز گسترش بیشتری پیدا خواهد کرد.

اقدامات ناکافی طرف آمریکایی

اما مهمترین بخش از صحبتهای سیف را میتوان، انتظارات مقامات ایرانی، از مقامات آمریکایی در تسهیل روند اجرای برجام دانست. سیف در ابتدا به این نکته اشاره کرد که در ارتباط با تسریع بازگشت کامل ایران به بازار مالی دنیا، آنچنان که در برجام تعهد شده است، طرف آمریکایی میتواند نقش جدیتر و ملموستری را ایفا کند. او اقدامات مقامات آمریکایی را ناکافی دانست و تاکید کرد: آمریکا باید برای رفع ابهامات بانکها برای کار با ایران، احساس مسوولیت بیشتری کند. سیف اعتقاد دارد: «همانطور که در زمان اعمال تحریمها برای وادار کردن بانکها به قطع رابطه با بانکهای ایرانی، به تک تک آنها مراجعه و آنها را مورد تهدید قرار میداد یا بانکهای مختلف را با مبالغ هنگفت جریمه میکرد در شرایط کنونی نیز باید بهصورت شفاف، نگرانیها و ابهامات بانکهای اروپایی را برطرف کند.»

به گفته سیف، تا به حال اقدام موثری از طرف آمریکاییها مشاهده نکردهایم و به همین دلیل ادعا میکنیم از این نظر تقریبا هیچ اتفاقی نیفتاده است. او در این موضوع جمعبندی کرد: «آنها باید با سرعت و حساسیت بیشتر و با روشهای اعتمادساز نسبت به رفع نگرانی بانکها و موسسههای مالی به منظور شروع همکاری با بانکهای ایرانی در سطح بینالمللی اقدام کنند. بدیهی است ما از همه فرصتها استفاده میکنیم که حداکثر منافع را از ظرفیت برجام به نفع کشور و مردم به دست آوریم.»

استانداردهای نظام بانکی در پسابرجام

سیف درخصوص الزامات نظام بانکی در پسا برجام، بر رفع نقایص و تطابق با استانداردهای روز دنیا تاکید کرد و گفت: اصلاح وضعیت ایران در گروه ویژه اقدام مالی، یکی از اقدامات بسیار مهم در این رابطه است. او افزود: براساس پیگیریهای انجام شده، بهتازگی جلسهای در اداره مرکزی این گروه در پاریس با حضور همکاران وزارت امور خارجه، وزارت امور اقتصادی و دارایی و بانک مرکزی برگزار شد. در این جلسه گزارشی از آخرین پیشرفتها و اقدامات ایران در رابطه با تطبیق با استانداردهای روز ارائه شد. سیف از تصویب قانون مربوط به مبارزه با تروریسم بهعنوان آخرین اقدام در این زمینه نام برد که بعد از تصویب شورای نگهبان، توسط رئیسجمهوری ابلاغ شد و بانک مرکزی نیز متعاقبا آن را به همه بانکهای کشور بخشنامه کرد.

رئیس کل بانک مرکزی برگزاری جلسه یادشده و ارائه گزارشهای مربوطه را بسیار مثبت توصیف کرد و گفت: «مسوولان این سازمان از اقدامهای به عمل آمده تشکر کردند. در هر حال خروج نام ایران از فهرست کشورهای غیرهمکار با این سازمان، تحول مهمی در برقراری روابط بانکی بینالمللی برای ما خواهد بود. البته این اتفاق فرآیند خاصی را اقتضا میکند که باید طی شود و ما هم تلاش خواهیم کرد آن را به سرعت پیش ببریم. این موضوع یکی از محورهای مذاکرات ما با صندوق بینالمللی پول نیز بود و از آنها خواستیم اقدامات لازم را برای سرعت بخشیدن به این امر انجام دهند.»