بنزین دونرخی، سر دوراهی

بسیاری از کارشناسان تاکید دارند دونرخی شدن بنزین یا هر کالای دیگری در ذات خود موجب فساد خواهد شد. این دسته از کارشناسان بر این اعتقادند که تجربه هدفمندی کردن یارانهها نشاندهنده آثار زیانبار چند نرخی شدن بنزین است. در سوی دیگر، تعدادی از کارشناسان هم فکر میکنند باید راهکاری پیدا شود تا بتوان مصرف و قاچاق بنزین را در کشور کنترل کرد. اینها دونرخی شدن را مشکلساز نمیدانند، بلکه معتقدند با توجه به مشکلات ساختاری و نهادی در اقتصاد کشور است که امکان کنترل و کاهش مصرف وجود ندارد.

از سوی دیگر، مصرف سوخت و انرژی در ایران بالاتر از میانگین بسیاری از کشورهای دیگر جهان است. یکی از راهکارهای کنترل مصرف بیرویه یک کالا افزایش قیمت آن است. ولی در ایران افزایش ١٠ برابری قیمت بنزین در ١٠ سال گذشته، نشان داده که این رویکرد به کاهش مصرف بنزین منجر نمیشود.

در همین رابطه  با چهارتن از کارشناسان اقتصادی در مورد سناریوهای احتمالی بنزین در آینده گفتوگو شد. از میان کارشناسان حاضر در این نظرسنجی سه کارشناس مخالفت خود را با بنزین دونرخی اعلام کردند. در این میان یک کارشناس موافقت خود با این طرح را عنوان و تاکید کرد: چنین اقدامی اگر با نظارت همراه باشد، میتواند از افزایش فشار بر مردم جلوگیری کند. در این میان نوبخت، رییس سازمان مدیریت و برنامهریزی تاکید کرده است که دولت تعیین نرخ تعادلی برای بنزین و تداوم روند بنزین تک نرخی را در دستور کار دارد. در حال حاضر برخی از بررسی قیمت ١٥٠٠ و برخی از بررسی قیمت ١٢٥٠ تومان برای هر لیتر بنزین خبر دادهاند.

دونرخی کردن خلاف اصول اقتصادی

جمشید پژویان، کارشناس اقتصادی میگوید: تعیین قیمت بنزین کار پیچیدهای نیست؛ چرا که بنزین مانند تمام کالاهای قابل مبادله دیگر میتواند با اندکی بالا و پایین به نرخ واقعی خود برسد. البته عمده کشورهای پیشرفته جهان، روی نرخ بنزین، مالیات را هم اضافه میکنند که این اتفاق هم میتواند در ایران بیفتد.

او میافزاید: یکی از نکاتی که در طرح هدفمندی یارانهها مورد بررسی قرار گرفته بود، واقعی شدن نرخ بنزین و جلوگیری از قاچاق آن بود. متاسفانه نخستین بار که در کشور ارادهای به وجود آمد تا نرخ بنزین واقعی شود، اجرای نادرست نتوانست اهداف مذکور را محقق کند. در واقع طرح هدفمندی یارانهها به دلیل ایرادات اجرایی نتوانست قاچاق را کنترل کند و امروز هم قاچاق آن به خارج از کشور انجام میشود و تداوم این روند به این معنا است که دولت ایران به مردم پاکستان و ترکیه یارانه میدهد.

به گفته این کارشناس اقتصادی دونرخی شدن بنزین خلاف اصول اقتصادی است و نتیجهای جز فساد ندارد. بخشی از مشکلاتی که کشور ایران در چند دهه اخیر تجربه کرده ناشی از همین برخوردهای غیرعلمی است. پژویان تاکید کرد: کاملا واضح و مشخص است که این سیاستها نه تنها نتوانسته برای ایران رشد به همراه آورد بلکه مشکلات امروز اقتصاد ایران ناشی از همین رویکردها است.
او گفت: کشوری مانند ایران، با موقعیت ژئوپولتیک کنونی و معادن متعدد، راه سختی برای توسعه ندارد. به همین خاطر من شخصا نمیتوانم نمایندگان مجلس را درک کنم که چرا اینچنین بر رویکردهای غلط پافشاری میکنند. متاسفانه در این مدت شخصا هیچ طرح مناسب و پیشنهاد خوبی از مجلس ندیدم و دونرخی کردن دوباره بنزین هم طرح و پیشنهاد مجلس به دولت است. هر چند دولتها هم در ایران اراده لازم برای تغییر رویکرد را نشان ندادهاند.

در شرایط کنونی کممصرفها جریمه میشوند

آلبرت بغزیان، استاد اقتصاد دانشگاه تهران اما نظری متفاوت داشت و در خصوص طرح دونرخی شدن بنزین گفت: دونرخی شدن بنزین میتواند به اقتصاد کمک هم بکند ولی باتوجه به ساختار اقتصادی ایران و مشکلات عدیده آن نمیتوان امیدوار بود که اجرای این طرح وضعیت اقتصادی کشور را دگرگون کند.

او افزود: دونرخی کردن بنزین، مشغلههای قوه مجریه را افزایش میدهد و به هر حال نهادها و سازمانهای نظارتی متعددی را میطلبد. علاوه بر این، چنین کاری هزینههایی را نیز به کشور تحمیل میکند که شاید در شرایط فعلی چنین رویهای معقول نباشد. اما اگر هدف مشخصی برای این کار باشد، میتوان به اجرای این طرح ابراز امیدواری کرد. در گذشته هنگامی که دولت قصد سهمیهبندی کردن بنزین را داشت، میخواست قاچاق و مصرف بالای بنزین در ایران را کنترل کند؛ زیرا در آن زمان نرخ بنزین در کشور از نرخ آب معدنی هم کمتر بود. به گفته استاد دانشگاه تهران مشکلات ساختاری و ایرادات اجرایی اجازه کنترل این مشکلات را نداد و همین امر سبب شد، نه تنها افزایش قیمت بنزین کشور را به پیش نبرد، بلکه اشکالات بسیاری هم بروز پیدا کرد و کشور هر روز بیش از گذشته هزینه پرداخت.

بغزیان در توضیح این مطلب افزود: وقتی قیمت بنزین بالا میرود باید قیمت کرایهها ثابت نگه داشته میشد و حمل و نقل عمومی بهبود مییافت. پیش از اجرایی شدن طرح هدفمندی یارانهها حداقل کرایه در تهران ١٠٠ تومان بود و این نرخ امروز به هزار تومان افزایش پیدا کرده است، به همین خاطر کاهش مصرف هم پدید نیامد و افراد ترجیح میدهند کماکان از خودروی شخصی خود استفاده کنند.
او گفت: در این شرایط فقط برای فرد کم مصرف عددی تعیین میشود و فرد پرمصرف تنبیه نمیشود و از کسی که مصرف نمیکند میخرد. این امر ناشی از نظارت نادرست و غلط است که به نظر میرسد در آینده هم ادامه داشته باشد.

بغزیان در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه نرخ دوم بنزین چطور باید تعیین شود، پاسخ داد: برای تعیین نرخ دوم باید میزان مصرف میانگین را محاسبه کرد. اگر این رقم را ٢٠٠ لیتر در نظر بگیریم، به ازای هر ٢٠ لیتر اضافه مقداری به قیمت سهمیه که هزار تومان است افزوده شود و بیش از ٣٠٠ لیتر هم نرخ آزاد است که میتوان مثلا آن را براساس نرخ فوب خلیج فارس تعیین کرد. پرواضح است که این طرح نیازمند طراحی نرمافزارهای لازم است.

افزایش قیمت بنزین به هر شکل غلط است

محمد قلی یوسفی، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی، درباره تبعات دونرخی شدن بنزین گفت: به هر حال دولت در یک موقعیت خیلی بدی قرار گرفته؛ بخشی از مشکلات امروز مربوط به سیاستهای گذشته است و در بخشی دیگر از مشکلات هم خود دولت نقش داشته است. امروز هم هزینه کالاها در ایران گران است، هم سرمایهگذاری تولیدی به اندازه کافی صورت نگرفته و هم رکود تورمی کماکان نرخ بالایی را به خود اختصاص داده است. حال دولت باید تصمیم بگیرد سیاستهای غلط را انجام دهد. در اقتصاد بیماری مانند ایران، دولت باید بین بد و بدتر را انتخاب کند. او ادامه داد: افزایش قیمت بنزین باعث تورم کالا و خدمات میشود و باتوجه به فقر گسترده جامعه به کشور و اعتماد مردم به دولت لطمه خواهد زد و صرف نظر از اینکه میتوانست این سیاست در یک اقتصاد سالم خوب باشد، این امر در ایران قطعا اثر نامطلوب دارد. به گفته او اینکه قیمت نرخ دوم چه مقداری باشد تفاوتی ندارد و فشارهایی که به مردم آمده در هر صورت قیمتها را افزایش دهد و از تودهها عوارض بگیرد، فشارهای تورمی زیاد میشود.

قیمت دوم، معادل قیمت تمام شده

هادی حقشناس، کارشناس اقتصادی، در پاسخ به سوالی در مورد نتیجه دونرخی کردن قیمت در اقتصاد گفت: اصولا در اقتصاد هر کالایی که دونرخی شود مساله و عوارض ایجاد خواهد کرد، حال این کالاهای ارزاق عمومی در قالب کوپن یا در قالب بنزین دونرخی باشد.

این کارشناس اقتصادی ادامه داد: لذا عوارض این کار اجتناب ناپذیر است و شاید بهتر این بود که بنزین یک نرخی میماند که متاسفانه چنین نشد. اما راهکار اجرایی مانند گذشته خواهد شد یعنی اتومبیلها سهمیهای دارند و آن را براساس نرخ موجود استفاده میکنند و مازاد بر سهمیه مانند همین روال کنونی، با کارت جایگاهداران بنزین قیمت دوم به خودروها تحویل داده میشود.  او خاطرنشان کرد: به لحاظ اجرایی مشکلی ایجاد نخواهد شد و مثل چند سال گذشته رفتار میشود اما بحث عوارض همچنان برجای خود باقی است.

به گفته حقشناس نرخ دوم بنزین باید معادل قیمت تمام شده آن باشد.