ریاض در نبرد «دبیرکلی»

موضوع این گزارش: نشست ۱۶۹ اوپک

محورهای نشست اوپک: انتخاب دبیرکل جدید و تعیین سیاستهای تولید این سازمان/  زمان: امروز /  ساعت ۱۲ و ۳۰دقیقه: افتتاحیه نشست (به وقت تهران). /  ساعت ١٤ و ٣٠ دقیقه: نشست ١٦٩ اوپک پشت درهای بسته/  ساعت ١٨ و ٣٠دقیقه: نشست مطبوعاتی با حضور محمد بن صالح الساده، رییس نشست و البدری، دبیرکل اوپک

حاضران در جلسه: همه وزیران نفت کشورهای عضو اوپک و هیاتهای همراه
مکان: مقر دبیرخانه اوپک، وین

اهمیت این نشست:
یک| ۵۲ سال پیش، ایران برای اولین و آخرین بار دبیر کل بوده است. از آن روز تا به حال ایران -که خود یکی از موسسان این سازمان بوده- دیگر هیچگاه نتوانسته بر کرسی دبیر کلی اوپک تکیه بزند. اینکه «چرا» و «چگونه» بعدتر پاسخ داده میشود اما در نشست امروز قرار است دبیر کل جدیدی برای اوپک انتخاب شود. در روزهایی که تنش میان ایران و عربستان به اوج خود رسیده است، شاید همچنان شانس ایران برای کسب صندلی دبیرکلی نزدیک به صفر باشد اما این موضوع که آیا نماینده نزدیک به ایران انتخاب میشود یا نه، برای این کشور حیاتی است.

دو| انتخاب دبیرکل اما همه اهمیت این نشست نیست؛ در روزهایی که قیمت نفت شرایطی بد و بحرانی را تجربه میکند، قرار است سیاستهای تولید این سازمان هم تعیین شود. تعیین سیاست تولید نفت، هدف اصلی تشکیل چنین سازمانی بوده است؛ هدفی که حالا رسما رنگ باخته است. این هدف آنقدر ضعیف شده که بهای نفت خام از تابستان ۲۰۱۴ تاکنون از بشکهای بیش از ۱۰۰ دلار به بشکهای حدود ۴۴ دلار در این هفته رسید. قیمت نفت حتی برای مدتی به زیر بشکهای ۳۰ دلار هم سقوط کرده بود. ژانویه ۲۰۱۵ قیمت نفت کمترین سطح در ۱۲ سال گذشته را ثبت کرد، هرچند که هفتههای گذشته با اندکی افزایش بین ۳۵ تا ۴۰ دلار در نوسان بود. پیامدهای سقوط ارزش نفت برای برخی کشورهای تولیدکننده ویرانگر بوده است.

از جمله نیجریه که با ۱۷۳ میلیون نفر جمعیت، برای رفع نیازهای مالی به تولید روزانه یک میلیون و ٧٠٠ میلیون بشکه نفت وابسته است. ونزوئلا هم که با تورم سه رقمی دست و پنجه نرم میکند برای پرهیز از ناتوانی در پرداخت بدهیهایش میجنگد. پرواضح است کشورهای عضو اوپک که زمانی بهراحتی با افزایش وحدت نظر، توانسته بودند آثار مثبتی برای پیشگیری از سقوط ناگهانی و البته افزایش انفجاری قیمت نفت داشته باشد، امروز بیرمق، تنها به حضور در جلسههای این سازمان تن میدهند. نمونهاش هم طرح فریز نفتی؛ طرحی که سعی داشت سطح تولید نفت بسیاری کشورها را در میزان ماه ژانویه سال ۲۰۱۴ تثبیت کند، اما شکست خورد. از ماه فوریه سال جاری میلادی (بهمن ماه ١٣٩٤) عربستان و روسیه طرح فریز نفتی را مطرح کردند.

آنها میخواستند کشورهای تولیدکننده نفت سطح تولید خود را در میزان تولید ژانویه ٢٠١٦ ثابت کنند تا شاید راهی برای بهبود قیمت نفت باز شود. ایران اما از همان نخستین اظهارنظرها مخالفت خود را اعلام کرد. وزرای انرژی عراق، ونزوئلا و قطر همان روزهای نخست، برای مجاب کردن زنگنه و طرف ایرانی به تهران سفر کردند: اما ایران که تازه از بند تحریمهای نفتی رها شده، اصلا زیر بار چنین طرحی نرفت. جالب آنکه عربستان سعودی هم که دید رقیب اصلی منطقهایاش، ایران، از محدود کردن سطح تولید حمایت نمیکند، به فریز تن نداد و همهچیز به همان شکل قبلی باقی ماند. این پرسش مطرح است: آیا این نشست میتواند راهگشای مشکل قیمت مهجور نفت باشد؟ تحلیلگران نفتی و حتی اعضای اصلی این سازمان میگویند: «نه»؛ اوپک نمیتواند کار خارقالعادهای انجام دهد. هرچند دبیرکل اوپک بگوید: «ما زنده هستیم و برای سالیان سال زنده خواهیم ماند.»

چرا اوپک تضعیف شد
اثر اوپک بر بازار جهانی نفت تاکنون روشنتر از آن بوده که توضیح آن نیازمند اعداد و ارقام باشد. بیش از ٨٠ درصد ذخایر اثباتشده نفت جهان، یعنی بیش از هزار و ٢٠٠ میلیارد بشکه، در اختیار کشورهای عضو این سازمان است. این سازمان بیش از ٤٠ درصد نفت جهان را تولید میکند که این رقم سال ٢٠١٣ معادل ٦/٣١ میلیون بشکه و در سال ۲۰۰۵ اوپک ٤١/٧ درصد در روز بوده است.

نخست| با همه قدرت تولید نفتی که اوپک دارد، این نهاد هم چون همه سازمانهای جهانی برای آنکه بتواند اثر در صحنه بینالمللی اثرگذاری ویژه داشته باشد، نیازمند «انسجام درونی» است. انسجامی که سالها است به راحتی دستخوش اختلافهای سیاسی، ارضی- مرزی و ایدئولوژیک شده است. شش کشور از یازده کشور عضو، در منطقه خاورمیانه و در مجاورت هم قرارگرفتهاند و مرزهای مشترک دریایی و زمینی مشترک دارند؛ همه آنها با هم اختلافهای مرزی و ارضی دارند. این کشورها اختلافهای سیاسی-ایدئولوژیک هم دارند و اینها را به داخل سازمان کشاندهاند.

اختلاف ارضی بین ایران و عراق سر اروندرود، عراق و کویت سر دو جزیره «وربه» و «بوبیان»، عراق و عربستان سر منطقه بیطرف حدفاصل دو کشور، عربستان و قطر سر باریکهای از اراضی جنوبی قطر، عربستان و امارات سر مناطق بوریمی، العین، لیوا، ظفره، زراره و خورالعدید، امارات و قطر سر خورالعدید، مرزهای دریایی و حوزه نفتی بوندوق، ایران و امارات سر جزایر سه گانه و دو کشور عربستان و کویت در مورد فلات قاره دو کشور در خلیجفارس و مالکیت جزایر قارو و وامالمرادم، بخشی از اختلافهای تاریخی اعضای اوپک است. از سوی دیگر بین اعضا تضادهای قومی، مذهبی و ایدئولوژیکی وجود دارد که روابط این کشورها را در زمان تحتتاثیر قرار داده است. این تعارضات ایدئولوژیک هم بیشتر بین کشورهای خاورمیانهای اوپک و تحت تاثیر سه ایدئولوژی عمده «انقلاب اسلامی ایران»، «ایدئولوژی حزب بعث عراق» و «ایدئولوژی وهابیت عربستان» بوده است. این سه کشور از مهمترین اعضای اوپک هستند که هماهنگی سیاستهای آنها اثر مهمی در روند قدرت اوپک ایفا میکند؛ اما این سه کشور تنشهای شدیدی با هم داشتهاند.

دوم| تناقضهای اساسنامه سازمان اوپک از دیگر دلایل تضعیف این سازمان در گذر زمان است.موضوعی که تشریح آن در حوصله این گزارش نمیگنجد؛ اما برای نمونه میتوان به این اشاره کرد که از آن جمله میتوان به تناقض بین بندهای (ب) و (ج) ماده ۲ از فصل اول (سازمان و اهداف) اشاره کرد. در بند (ب) بر «تثبیت قیمتها در بازارهای بینالمللی نفت» و در بند (ج) بر ضرورت «عرضه کافی اقتصادی و منظم نفت به ملتهای مصرفکننده» تاکید شده است. در حالی که «تثبیت قیمت نفت» با «عرضه کافی نفت» و «به شکل منظم» ممکن است در بسیاری از شرایط، قابل جمع نباشند. چرا که: قیمت نفت تابع عرضه و تقاضا است و تغییر در عرضه و تقاضا موجب تغییر و نوسان در قیمت خواهد شد. برای مثال کشف منابع جدید در کشوری که عضو اوپک نیست، میتواند باعث بالا رفتن عرضه شود، در حالی که تقاضای جهانی همچنان ثابت مانده یا افزایش معادل آن نداشته است. در این حال طبیعی است که بهای نفت کاهش پیدا کند.

سه| اگر چه مساوی بودن حق رای اعضا و مساوی بودن حق عضویت اوپک برای همه اعضا هم از اشکالهای ساختاری سازمان اوپک است اما مهمترین اشکال درون سازمانی وجود نداشتن ضمانت اجرایی برای تصمیمهای اعضاست. تصمیمهای این سازمان هیچگونه ضمانت اجرایی خاصی ندارد. کشوری که تصمیمها را اجرا نکند تنها مورد سرزنش سایر اعضا قرار میگیرد و باید فشار روانی تحمل کند.

چهار| آژانس بینالمللی انرژی و البته سیاستهای امریکا دیگر عوامل تضعیف نقش اوپک در بازار جهانی نفت بوده است.

پنج| افزایش استفاده از منابع انرژی جایگزین مانند گاز از دلایل کاهش قدرت اوپک بوده است. گذشته از این در سالهای گذشته افزایش سطح تولید ذخایر «شیل» رشد چشمگیری داشته است؛ به طوریکه آمار اداره اطلاعات انرژی امریکا نشان میدهد تولید نفت امریکا در سال ٢٠١٤ با یک افزایش ١٤ درصدی به هشت میلیون و ٩٧٠ هزار بشکه در روز رسیده که بالاترین سطح تولید این کشور در چهار دهه گذشته بوده است. حال به نظر میرسد اوپک با کاهش بهای نفت توجیهپذیری طرح توسعه ذخایر شیل را زیر سوال برده است؛ بهگونهای که تعداد حفاریهای شیل کاهش قابل توجهی داشته است.
چرا ایران دبیرکل اوپک نمیشود

دوران دبیرکلی اوپک را میتوان به دو دوره تقسیم کرد: دوره نخست از زمان تاسیس این سازمان تا پیروزی انقلاب اسلامی و دوره دوم از زمان بروز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران تاکنون.  در دوره نخست، دبیرکل اوپک بر اساس حروف الفبای نام کشورهای موسس معرفی و مشغول به کار میشد. نخستین دبیرکل این سازمان فواد روحانی از سال ١٩٦٤ تا ١٩٦١ میلادی از ایران انتخاب شد و سپس دبیرکل از اتباع دیگر اعضای موسس به ترتیب عراق، کویت، عربستان و ونزوئلا انتخاب شد. پس از پایان نخستین دوره گردشی دوباره نوبت ایران بود که بر این کرسی تکیه زند. «اما» جنگ ایران با عراق در همان دوره آغاز شد اما کشورهای عربی با دادن پست دبیرکلی به ایران مخالفت کردند. از آن روز تا به حال ایران دیگر نتوانسته دبیرکل اوپک شود.

در واقع در همه این مدت تفکر انتخاب دبیرکل اوپک خارج از منطقه خلیج فارس بر این سازمان حاکم شده است و حتی دوره پیش هم با وجود اینکه ایران، عربستان و عراق نامزدهایی را معرفی کردند اما ونزوئلا توانست دبیرکلی اوپک را دور از انتظار همگان از آن خود کند. همزمان با بروز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران کشورهای عضو اوپک تفسیر دوگانهای از لغت چرخشی کردند. برخی کشورها از «چرخش الفبایی» و برخی دیگر از «چرخش تاریخی» طرفداری کردند. 

امروز، سرنوشتساز است

آخرین دبیرکل اوپک، عبدالله سالمالبدری، ٧٦ ساله، سیاستمدار لیبیایی است که سال ٢٠٠٦ به این سمت رسید. او دو دوره پشت سر هم - یعنی تا سال ٢٠١٢- دبیرکل شد و پس از آن هم برای چهار بار در دورههای یکساله سمتش تمدید شد. پیش از برگزاری نشست ١٦١ اوپک در تابستان سال ٢٠١٢ قرار بود البدری بازنشسته شود و جای خود را به دبیرکل جدید بدهد، چهار کشور جمهوری اسلامی ایران، عراق، عربستان و اکوادور نامزدهای کاندیداهای خود را به دبیرخانه اوپک در وین اتریش معرفی کردند؛ با این حال تنشها تا جایی بالا بود که اعضای اوپک در دسامبر ٢٠١٤ (دیماه ١٣٩٤) دوباره تصمیم گرفتند دوره دبیرکلی البدری را تمدید کنند. به خوبی روشن است که کاندیداهای ایران، عربستان و عراق امروز شانسی برای دبیرکلی ندارند. هرچند که هرکدام یک نماینده به دبیرخانه اوپک معرفی کردهاند؛ هرچه باشد آنها میخواهند بر یکدیگر فشار را بالا نگه دارند.

غلامحسین نوذری، وزیر اسبق نفت، از ایران، مجید المنیف، از عربستان و سامر الغضبان، وزیر اسبق نفت عراق نامزدهای این کشورها هستند. حالا گرچه هفت کاندیدا برای این سمت وجود دارد که ایران، عربستان و عراق کاندیداهای قدیمیاند و امسال اندونزی، نیجریه، اکوادور و ونزوئلا هم کاندیدا معرفی کردهاند اما چرخش شانس میان کاندیداهای ونزوئلا، نیجریه و اندونزی بیش از دیگر کشورهاست. این را بیژن نامدار زنگنه، وزیر نفت ایران هم گفته است. با این همه منابع آگاه پیشبینی میکنند اعضای این سازمان سر انتخاب «محمد بارکیندو» از نیجریه به توافق برسند. نمایندهای که ایران هم از او حمایت میکند. نیجریه رقیب ایران برای کسب دبیرکلی مجمع کشورهای صادرکننده گاز بود. نماینده نیجریه اما به نفع «محمدحسین عادلی» کنار رفت و او دبیرکل شد. گمانهزنیها حکایت از این دارد که عربستان از کاندیدای دیگری حمایت میکند اما با این همه امروز روشن میشود که دبیرکل اوپک کیست و اعضای این سازمان چه سیاستی برای حل بحران قیمت نفت اتخاذ میکنند.