کانسارها، سرمایه‌های پنهان ایران

ایران یکی از کشورهای غنی از حیث داراییهای معدنی بهشمار میرود و با وجود این معادن، ظرفیت خوبی برای ایجاد صنایع معدنی مختلف در سطح کشور دارد، به همین دلیل چشم بسیاری از سرمایهگذاران خارجی به این بخش از اقتصاد ایران است. با توجه به ظرفیتهای معدنی، نگاهی اجمالی به شاخصترین معادن ایران که در استانهای مختلف پراکنده شدهاند، میاندازیم.

کرمان- معدن سنگ آهن گل گهر

معدن آهن گلگهر در شهرستان سیرجان در ۵۵ کیلومتری جاده سیرجان- شیراز واقع شده است. این معدن با ذخیره زمینشناسی ۱۰۱۹ میلیون تن، ذخیره قطعی ۱۰۰۰ میلیون تن و ذخیره احتمالی ۲۱۹ میلیون تن بزرگترین معدن شناختهشده سنگآهن خاورمیانه است. تولیدات حاصل از سنگ استخراجی این معدن شامل گندله سنگآهن، کنسانتره سنگآهن و سنگ دانهبندیشده است.

آثار موجود و حفرههای باقیمانده در محل کانسار دلالت بر آن دارد که این کانسار در قرون گذشته مورد شناسایی و بهرهبرداری قرار گرفته است. سن تقریبی یک نمونه از سرباره کورههای قدیمی که از سنگ معدن گلگهر استفاده میشده، حدود ۹۰۰ سال تخمین زده شده است. شرکت معدنی و صنعتی گلگهر با داشتن معادن غنی از سنگآهن بهعنوان یکی از مطرحترین قطبهای فعال معدنی، صنعتی در خاورمیانه است که دارای قابلیتهای بسیاری برای تبدیلشدن به یک شرکت بزرگ و رقابتی در سطح ایران و حتی جهان است. با اجرای پروژههای شرکت در آینده نزدیک مجموعه تولیدات سالانه این شرکت به مرز ۱۲ میلیون تن خواهد رسید، این رقم۳۰ درصد از نیاز فولادسازیهای کشور را تامین میکند.

خراسانجنوبی- معدن زغال سنگ طبس

معدن پروده طبس در ۷۵ کیلومتری جنوب این شهرستان در استان خراسانجنوبی قرار دارد. ناحیه زغالدار طبس که مساحت آن افزون بر ۳۰ هزار کیلومتر مربع است، بهعنوان بزرگترین و غنیترین معادن زغالسنگ خاورمیانه محسوب میشود. ذخیره اکتشافی منطقه یادشده ۲/۵میلیارد تن زغالسنگ ککشو و حرارتی است. ناحیه پروده با وسعت یکهزار و ۲۰۰ کیلومتر مربع و ذخیره زمینشناسی ۱/۱میلیارد تن زغالسنگ ککشو، یکی از ۴ ناحیه زغالی طبس و بزرگترین ناحیه زغالسنگ ککشو ایران است. کک زغالسنگ یکی از مواد خام مورد نیاز کارخانه ذوبآهن اصفهان است، این ماده به منظور تولید حرارت و ذوب سنگهای آهن و همچنین احیای آنها بهکار میرود.

زغالسنگ حرارتی برای تامین انرژی در نیروگاههای مولد انرژی الکتریسته مورد استفاده قرار میگیرد و برای تامین انرژی حرارتی در منازل نیز مصرف میشود. اجرای عملیات فاز یک تجهیز معدن زغالسنگ پروده با ظرفیت تولید سالانه یک میلیون و ۵۰۰ هزار تن زغال سنگ خام و ۷۵۰ هزار تن کنسانتره از سال ۱۳۸۶ در قالب برنامه چهارم توسعه کشور (۸۸- ۱۳۸۴) مورد بهرهبرداری قرار گرفت. منطقه طبس این ظرفیت را دارد تا سال ۱۳۹۹ سالانه ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار تن کنسانتره زغالسنگ تولید کند. حدود ۳ هزار نفر به شکل مستقیم و غیرمستقیم در این واحد فعالیت میکنند که افزون بر ۹۸ درصد آنها بومی هستند.

اصفهان – طلای موته

معدن طلای موته در ۲۷۰ کیلومتری جنوب غرب تهران در رشته کوههای به نسبت پست واقع در جنوب دلیجان - شمال غربی میمه و شمالشرقی گلپایگان قرار دارد. فاصله مجتمع معدنی موته از روستای موته که در کنار جاده آسفالته گلپایگان قرار دارد، ۸ تا ۱۰ کیلومتر و ارتفاع منطقه از سطح دریا ۱۹۰۰ تا ۲۳۰۰ متر است. اندیسهای عمده در ناحیه طلادار موته عبارتند از معدن طلای چاه خاتون، معدن طلای سنجده، معدن طلای دره اشکی، معدن طلای تنگه زر، معدن طلای چشمه گوهر، معدن طلای قرم قرم، معدن طلای چاه باغ، معدن طلای چاه علامه و معدن طلای سه کلپ. معدن طلای موته بهصورت روباز و دارای ۹ کانسار طلادار است.

ذخیره اکسیدی معدن تا سال ۱۳۸۰ بهرهبرداری شده است. عیار متوسط طلای این معدن ۲ گرم در تن است که در هر روز ۱ تا ۲ کیلوگرم طلا با درصد خلوص۷۰ درصد (۱۸ عیار) تا ۹۵درصد (۲۴ عیار) در شمشهای ۲ تا ۱۰ و ۱۳ تا ۱۵ کیلویی استحصال میشود. تعداد ۹ کانسار طلا با ذخیره بیش از یک میلیون و ۲۰۰هزار تن و با عیار ۴ گرم در تن در این معدن شناسایی شده است. در سالهای ۱۳۷۰و ۱۳۷۱ عملیات اکتشاف تکمیلی در دو کانسار چاه خاتون و سنجده انجام و مشخص شد مقدار ۳ میلیون تن ذخیره با عیار ۳ گرم در تن در این دو معدن وجود دارد. از سوی دیگر در سال ۱۳۶۹ قرارداد نصب کارخانه استحصال طلا با شرکت استرالیایی (بیاچپی) منعقد و عملیات اجرایی آن از تیر ۱۳۷۰ آغاز شد و پس از مدت ۲۰ ماه تمامی عملیات به اتمام رسید.

کرمان- مس سرچشمه

معدن مس سرچشمه در ۱۶۰ کیلومتری جنوبغربی کرمان و ۵۰ کیلومتری جنوب رفسنجان و در ناحیه مرکزی رشتهکوه زاگرس قرار گرفته و بزرگترین تولیدکننده مس ایران است. این معدن از طریق جاده آسفالته به رفسنجان و سیرجان مرتبط بوده و فاصله آن تا بندرعباس ۴۳۷ کیلومتر است. معدن مس سرچشمه یکی از بزرگترین مجتمعهای صنعتی معدنی جهان بهشمار میرود و بزرگترین تولیدکننده مس ایران است. ساختار معدنی در این منطقه بهصورت چندبافتی (پورفیری) بوده و نوع سنگ منطقه از نوع گرانودیوریت و زمان تشکیل آن حدود ۲۵ میلیون سال پیش است. مجتمع مس سرچشمه، بخشهای تولیدی مانند معدن، تغلیظ، ذوب، پالایشگاه و ریختهگریها و لیچینگ دارد.

کانسار مس سرچشمه از نوع پورفیری و یکی از بزرگترین معادن روباز جهان است و ذخیره زمینشناسی آن، افزون بر یک میلیارد و ۲۰۰میلیون تن سنگ سولفوری با عیار متوسط ۰/۷درصد برآورد شده است. همچنین در این معدن علاوه بر مس، عناصر باارزش مولیبدن و طلا وجود دارد. در حال حاضر مجتمع مس سرچشمه نخستین تولیدکننده مس در ایران است که زیرپوشش شرکت ملی صنایع مس ایران قرار دارد. بهرهبرداری از این معدن از سال ۱۳۸۰ براساس طرح توسعه معدن که از سوی کارشناسان ایرانی تدوین شده، انجام شد. میزان کانسنگ خروجی روزانه از جبهههای مختلف معدن که به روش روباز استخراج میشود ۴۱هزار تن و سالانه حدود ۱۴ میلیون تن با عیار ۱درصد است. این معدن با توجه به نزدیکی به ژئوسایت مشهور میمند و امکان مشاهده مراحل مختلف استخراج و بهرهبرداری، ظرفیت مجموعه ژئوتوریسمی بینظیری را در دل خود دارد.

آذربایجانغربی- طلای زرشوران

معدن طلای زرشوران و کارخانه تولید شمش طلا بهعنوان بزرگترین معدن خاورمیانه، در ۳۵ کیلومتری شهرستان تکاب و ۱۵کیلومتری مجموعه میراث فرهنگی و گردشگری تخت سلیمان در استان آذربایجانغربی، واقع شده است. گواهی کشف معدن طلای زرشوران پس از عملیات اکتشافی گروههای داخلی و خارجی بهنام سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران صادر شده است. ذخیره کشفشده این معدن، ۱۱۰ تن است که پیشبینی میشود با اکتشافات جدید به ۱۵۰ تن برسد. براساس مطالعات نهایی ذخیره قطعی معدن طلای زرشوران تکاب ۴ میلیون تن کانسنگ طلا با عیار ۵/۸ (ppm) گرم در تن برآورد شده که ذخیره احتمالی این معدن ۳۰ میلیون تن با عیار متوسط ۵ گرم در تن (ppm) است.

واحد فرآوری و استحصال طلای زرشوران با ظرفیت سالانه ۳ تن شمش طلا در منطقه زرشوران تکاب آغاز به کار کرده است. با افتتاح معدن طلای زرشوران میزان تولید طلا در کشور به حدود ۵/۵ تن در سال رسید، پیش از این سالانه ۲ تا ۲/۵ تن طلا در کشور تولید میشد. براساس اعلام مسئولان وزارت صنعت، معدن و تجارت در طرح توسعه معدن که تا سال ۱۳۹۵ به اتمام میرسد، میزان تولید طلا در این معدن به ۶ تن در سال میرسد. عیار طلای معدن زرشوران ۲۴ است و میزان برداشت طلا از معدن حدود ۵/۵ گرم در تن (ppm) است؛ یعنی در هر تن سنگ برداشتشده از معدن ۵/۵ گرم طلا وجود دارد که استاندارد بالایی نسبت به معادن مشابه در کشور است.

آذربایجانشرقی – معدن مس سونگون ورزقان

معدن روباز مس سونگون ورزقان در شمالغربی کشور، ۲۵ کیلومتری رودخانه ارس و ۱۳۰ کیلومتری شمال تبریز و در ورزقان قرار دارد که با وجود کانیهای با ارزش و با عیار بالا یکی از سرمایههای مهم کشور و استان آذربایجانشرقی بهشمار میرود. به گفته کارشناسان کانسار مس سونگون که در شمال ورزقان قرار گرفته، بزرگترین اندیس مس در شمالغرب ایران است و این کانسار یکی از بزرگترین کانسارهای مس دنیا بوده و قابل مقایسه با معادن دنیا مانند بینگهام امریکا و چوکی کوماتا شیلی است. سابقه معدنکاری در سونگون به دو قرن پیش و حوالی دوره قاجاریه برمیگردد که آثار فعالیتهای قدیمی بهصورت استخراج زیرزمینی در محدوده پرعیار بوده و بهرهبرداری از سنگهای پرعیار مس نیز تا سال ۱۳۵۱ به صورت تناوبی انجام میشده.

عملیات اکتشافی با استفاده از روشهای نوین و وسایل و تجهیزات جدید از سال ۱۳۲۵ شروع و تا سال ۱۳۵۶ ادامه داشت و در سال ۱۳۵۶ وجود ذخایر بزرگ مس بهصورت قطعی مشخص شد و مطالعات امکانپذیری مقدماتی در سال ۱۳۷۰ بهوسیله شرکتهای خارجی انجام و چند سال بعد مجتمع مس سونگون احداث شد. معدن مس سونگون ورزقان با دارا بودن قطعی بیش از ۴۷۰ میلیون تن کانی سنگ با ارزش ۰/۶ درصد و برآورد احتمالی یک میلیارد تن سنگ معدن، ۴۰ درصد ذخایر مس کشور را دل خود نهفته دارد. بر اساس اعلام شرکت ملی مس ایران، طراحی اولیه این معدن براساس استخراج ۷ میلیون تن در ۶ سال نخست و ۱۴ میلیون تن در سالهای بعدی انجام شده است و کارشناسان صنایع و معادن آذربایجانشرقی نیز میزان اشتغال مستقیم مس سونگون را ۲ هزار نفر و در صورت ایجاد صنایع پاییندستی صنعت مس در این منطقه بیش از ۲۵ هزار زمینه شغلی اعلام کردهاند. ۲/۵میلیارد تومان درآمد روزانه فاز یک و دو مس سونگون است. این معدن ظرفیت بزرگی برای کشور دارد، چراکه بیش از ۴۷۰ میلیون تن کان سنگ در دل خود دارد.

خراسان رضوی- معدن فیروزه نیشابور

قدیمیترین معدن فعال سنگ فیروزه در دنیا، در ۵۳ کیلومتری شهر نیشابور قرار دارد. مرغوبترین فیروزه جهان از این معدن بهدست میآید. از این معدن هرساله حدود ۱۹ تن فیروزه مرغوب استخراج میشود و قدمت این معدن به ۵۰۰۰ سال میرسد. ذخیره فیروزه نیشابور حدود ۹۰۰۰ تن است که از هر یک تن ۲۸ کیلوگرم فیروزه بهدست میآید. فیروزه سنگی بسیار پیچیده و وسواسی است، چراکه برای تشکیل آن باید نوع مناسب مواد معدنی در مکانی مناسب به مدتی بسیاربسیار طولانی (میلیونها سال) بماند. فیروزه درحقیقت از دل سنگ بیرون آورده میشود. در دل سنگها، گدازههایی بهجا مانده از دوران سوم قرار دارد. با نفوذ آب به دل این سنگها، بافتهای تشکیلدهنده گدازهها تغییر نوع داده و به فیروزه تبدیل میشود. فیروزه یکی از کمیابترین کانیها و تنها سنگ زنده دنیا است، از این جهت که بعد از استخراج شدن میتواند تغییر رنگ و خاصیت دهد. به همین دلیل نسبت به موادی نظیر روغن و مواد شیمیایی حساس است.

سنگهای فیروزه دارای ارزشهای متفاوتی هستند، چراکه هیچ دو سنگ فیروزهای اندازه یکسان و کیفیت مشابه ندارند. سایر سنگهای فیروزه در سراسر ایران و دنیا متناسب با قیمت فیروزه نیشابور سنجیده میشوند. قیمت اصلی این سنگ بعد از تراش خوردن با توجه به میزان آبیتر، تیرهتر، صافتر و یکدستتر بودن سنگ اعلام میشود. فیروزههایی که با استفاده از دست از دل سنگ بیرون آورده شوند دارای ارزش و قیمت بیشتری خواهند بود چرا که بسته به شیوه تراش خوردن و میزان صافی این سنگ، قیمت آن تغییر میکند. یک تکه از سنگ فیروزه نیشابور به رنگ آبی تیره در امریکا با قیمت حداقل ۲ هزار دلار به فروش میرسد. آمار صادرات فیروزه در ۱۲ ماه سال گذشته نشان میدهد ۱۷۳ کیلوگرم به ارزش حدود ۳۵۲ میلیون تومان صادرات انجام شده و ارزش این محصول بهطور میانگین حدود کیلویی ۲ میلیون تومان بوده است.

سیستان و بلوچستان – معدن آنتیموان

معدن آنتیموان سفیدآبه در فاصله ۱۵۰ کیلومتری شمال غرب زابل (شهرستان نیمروز- بخش سفیدآبه - روستای حیدرآباد) قرار دارد. ذخیره قطعی آن ۲۵ هزار تن با عیار ۱۶ درصد است. نخستین کارخانه شمش آنتیموان در منطقه سفیدآبه استان سیستان و بلوچستان اردیبهشت سال ۹۵ با سرمایهگذاری ۶۰میلیارد ریالی با تولید ۱۷۵ تن در مدت ۳۲۰ روز کاری به بهرهبرداری رسید. تولید شمش آنتیموان درحقیقت مهمترین و کلیدیترین پروژه مرکز تحقیقات فرآوری مواد معدنی ایران (وابسته به سازمان ایمیدرو) است و عملیات مطالعات آزمایشگاهی و نیمهصنعتی و طراحی فنی، مهندسی با هدف تولید شمش به شکل آزمایشی (نمونه- الگو) در این مرکز به اجرا درآمد.

متخصصان مرکز یادشده، پیش از این اعلام کردند، ایده امکانپذیری تولید شمش آنتیموان پس از بازدید از معدن آنتیموان سفیدآبه در اردیبهشت ۱۳۹۱ شکل گرفت و پس از شروع مطالعات اولیه در تیر همان سال و کارهای تحقیقاتی در شهریور، تولید نخستین شمش آزمایشگاهی (۲۰۰گرم) در آذر انجام و در تیر ۱۳۹۲ تولید شمش به وزن ۲ کیلوگرم انجام شد. آنتیموان یک شبهفلز راهبردی و کمیاب است که اکنون ذخایر شناختهشده جهانی آن به ۱/۸ تا ۲ میلیون تن میرسد؛ چینیها با داشتن بیش از ۵۰درصد این ذخیره مهم (حدود ۹۵۰ هزار تن)، حرف نخست را میزنند و تولید سالانه آن در جهان حدود ۲۰۰ هزار تن اعلام شد. پس از چین، روسیه دارای ۳۵۰ هزار تن ذخیره این فلز راهبردی است و بولیوی نیز با ۳۱۰ هزار تن، جایگاه سوم را در این عرصه به خود اختصاص داده است. ارزش هر تن کانسنگ آنتیموان با عیار ۱۵ درصد بیش از ۳۰۰ دلار برآورد میشود اما با فرآوری و بهرهگیری از ارزش افزوده آن، قیمت هر تن شمش آن با عیار ۹۹/۹۶به ۶ هزار و ۲۰۰ دلار میرسد.

فارس، معدن خاک نسوز «استقلال»

معدن روباز خاک نسوز استقلال با ذخیره ۳۰۰ میلیون تنی، بزرگترین معدن خاک نسوز کشور و خاورمیانه است که در دل کوههای آباده در ۲۸۰ کیلومتری شمال شیراز قرار دارد. 85 درصد خاک نسوز صنعتی استان فارس اکنون از این معدن استخراج میشود و این معدن به تنهایی ۹۵درصد خاک مورد نیاز ۱۵۰ کارخانه کاشی و سرامیک کشور را تامین میکند. برداشت سالانه این معدن یک تا یکونیم میلیون تن است و پیشبینی میشود این معدن تا بیش از ۲۵۰ سال آینده قابل بهرهبرداری باشد. از این معدن روزانه ۲۰۰ تا ۲۵۰ کامیون و تریلر بارگیری میشود. حدود ۲میلیون تن فروش ماده معدنی سالانه از این معدن انجام میشود که حجمی حدود ۵ هزار تن را به خود اختصاص میدهد. همچنین قسمتی از خاک نسوز تولیدی در این کارخانه به کشورهای حوزه خلیجفارس صادر میشود.

تنوع رنگ و تنوع ترکیبات معدنی خاک معدن استقلال آباده کاربرد آن را در صنایع مختلفی چون کاشی و سرامیک، چینی بهداشتی، مقرهسازی، رنگسازی، لعابسازی و حتی صنایع مادر نظیر متالورژی و ذوب آهن افزایش داده است. وجود این معدن در شمال فارس و در شهرستان آباده، یکی از ظرفیتهای ویژه در بخش صنعت و معدن منطقه است که موجب اشتغالزایی ۲هزار نفر بهطور مستقیم و غیرمستقیم شده است.

یزد- چادرملو، بزرگترین تولیدکننده کنسانتره آهن کشور

معدن سنگآهن چادرملو که در حال حاضر بزرگترین تولیدکننده سنگآهن کنسانتره در کشور است با ذخیره قابل استخراج به مقدار ۳۲۰ میلیون تن در قلب کویر مرکزی ایران و به فاصله ۱۸۰ کیلومتری شمالشرقی شهرستان یزد قرار گرفته است. در این معدن سالانه حدود ۱۶ میلیون تن عملیات استخراج شامل ۸/۵ میلیون تن باطلهبرداری و ۷/۵ میلیون تن استخراج سنگآهن انجام میشود. محصول نهایی تولیدی این معدن، در ظرفیتهای فعلی شامل ۴/۳ میلیون تن کنسانتره سنگآهن با عیار Fe حدود ۶۸درصد و ۸۰۰ هزار تن سنگآهنهای دانهبندیشده با عیار Fe حدود ۶۴-۶۰ درصد است که پس از تامین نیازهای صنایع فولاد داخلی مازاد بر مصرف آن صادر میشود. کانسار چادرملو در سال ۱۳۱۹ بهوسیله یک مهندس ایرانی و زیرنظر زمینشناس آلمانی به نام کومل شناسایی شد. برداشت ماده معدنی از معدن چادرملو از حدود سال ۱۳۷۶ آغاز شد و پیشبینی میشود عمر این معدن تا ۱۰ سال دیگر به پایان برسد.

میزان ذخیره معدن چادرملو ۴۰۰ میلیون تن بوده که از این رقم ۳۲۰ میلیون تن قابل استخراج بوده و هماکنون ۱۸۰ میلیون تن از این ذخیره برای استخراج باقی مانده است. این معدن بخشی از متالوژنیک بافق- ساغند بوده که سنگ میزبان غالب در این کانسار انواع سنگهای آذرین خروجی تا نیمهعمیق با ترکیب اسیدی نظیر ریولیت، تراکیت و میکروگرانیت بوده که تحت تاثیر فرآیندهای متاسوماتیکی قرار گرفتهاند. از انواع کانیهای مهم حاصل از متاسوماتیسم میتوان به آلبیت با ماکل شطرنجی، اپیدوت، تورمالین، کلریت، اکتینولیت، بیوتیت سبز، کلسیت، آپاتیت و کوارتز اشاره کرد. مهمترین کانه این کانسار مگنتیت بوده که در بخشهای کمعمق و سطحی به هماتیت تبدیل شده است.