افغانستان؛ مسی‌ترین کشور همسایه ایران

سالهاست کارشناسان معادن جهان از افغانستان به عنوان کشوری با ظرفیت بسیار بالای مس، طلا، آهن و سنگهای معدنی دیگر با ارزشی افزونبر ۳میلیارد میلیارد دلار یاد میکنند. این میزان ثروت خوابیده در یک کشور میتواند عاملی برای پیشرفت و رونق اقتصادی افغانستان و سرمایهگذاری جهانی در این کشور باشد. اما چرا افغانستان از این ثروت خدادادی نتوانسته به خوبی استفاده کند. حاکمیت و سیاست ناپایدار، فضای امنیتی حاکم بر کشور باعث شده تا معدنکاران و شرکتهای بزرگ کاشف مواد معدنی برای کار کردن در معادن افغانستان مردد باشند. اداره پژوهشهای جغرافیایی کابل یکی از معدود مراکز افغانستان است که استانداردهای جهانی در موضوعات مختلف را بررسی میکند. این روزها مهندسان و کارشناسان این مرکز حسابی سرشان شلوغ است و درحال بررسی نمونه سنگهای معدنی و منابع معدن مس «عینک» (معدنی مسی در استان لوگار) هستند.

زمینشناسان افغانی و امریکایی در این مرکز، منابع مسی موجود در معدن عینک را از لحاظ میزان، کیفیت و نوع بررسی میکنند.  محمد احمدی، زمینشناس افغان و یکی از کارشناسان اداره پژوهشهای جغرافیایی کابل درباره سازوکار این مرکز پژوهشهای میگوید: «در این مرکز بعد از اینکه سنگهای معدنی را دستهبندی میکنیم و از آنها عکس میگیریم تا شکل آنها را بررسی کنیم، کارشناسان سنگها را به اتاق برش میبرند. » او ادامه میدهد: «در اتاق برش ویژگیهای معدنی سنگهای نمونه مثل ساختار، رنگ و شکل سنگها و مواد معدنی داخل آنها را بررسی کنیم. » به گفته محمد احمدی بعد از این مرحله عدهای سنگها را به قطعههای کوچکتر خرد کرده و به اتاق له کردن میفرستند. در مرحله بعد سنگها به آزمایشگاههای پیشرفتهتر در کشور همسایه افغانستان یعنی قرقیزستان ارسال میشود تا در آنجا بررسی شوند. نمونههای بهدست آمده میتوانند گواه میزان کیفیت و مرغوبیت مس موجود در معدن «عینک» باشند. اما این کار زمان زیادی میبرد. احمدی میگوید: «حتی در کشورهای پایدار و با ثبات هم، برای اینکه معادن شروع به کار کنند بیش از ۴ تا ۵سال زمان لازم است. »وحید شهرانی، وزیر معدن افغانستان میگوید بیش از یک دهه وقت لازم است تا از ذخایر معادن افغانستان درآمدی حاصل شود.

موانع موجود سر راه معدنچیان

صنعتگران و کارشناسان معتقدند نگاه خوشبینانه افراطی داشتن نسبت به آینده معدنکاری در افغانستان کاری را پیش نخواهد برد. در سال ۲۰۰۸میلادی (۱۳۸۷ خورشیدی) افغانستان طی قراردادی با شرکتی چینی نخستین گام را برای معدنی شدن برداشت تا براساس قرارداد یادشده در بزرگترین معدن مس این کشور یعنی معدن مس عینک کارگران مشغول کار شوند اما هنوز بعد از گذشت ۷ سال از آن زمان مسهای این معدن زیر خاک عینک دست نخورده باقی ماندهاند.  میم عاصی، اقتصاددان و مجری پیشین وزارت معدن افغانستان میگوید اشتباه مقامات دولتی این بود که موانع را از قبل پیشبینی نکردند. مسائل مختلفی مثل معدنهای قبلی افغانستان، پیدا کردن مجسمههای باستانی بودا در معدن عینک و مخالفت دیرینه شناسان به ادامه کار در این معدن و بنیان اقتصادی ضعیف افغانستان همه دست بهدست هم داد تا ادامه کار در معدن عینک کند و حتی متوقف شود. عاصی میگوید این مسائل تنها چند مورد کوچک است که باعث شده صنعتگران جهان رغبتی به سرمایهگذاری در افغانستان نداشته باشند اما دلیل اصلی چیز دیگری است. عاصی میگوید: «زمانی که کنفرانسی در زمینه همکاریهای بیشتر برای رونق اقتصادی افغانستان برگزار میشود، نخستین چیزی که حاضران میگویند این است که صنعتگران به خاطر فقدان سیاست و حکومت پایدار و مستقل در افغانستان رغبتی به سرمایهگذاری در آنجا ندارند. »

در انتظار قوانین امیددهنده

حالا بلاتکلیفی تازهای را هم باید به این مسائل اضافه کرد. پارلمان افغانستان قوانین تازهای برای معادن این کشور وضع کرده که به نظر میآید استانداردهای جهانی در وضع آن رعایت شده و در برابر سوالهای صنعتگران شفافیت و پاسخگویی لازم را داشته باشد اما این قوانین تردید صنعتگران برای سرمایهگذاری را بیش از پیش کرده و آنها نمیدانند نتیجه وضع این قوانین چیست. »

عاصی میگوید دولت تاکنون با شرکتهای معدنی خارجی بسیاری مذاکره کرده اما این شرکتها هنوز جواب مثبتی به این مذاکرات ندادهاند. او میگوید: «شرکتهای خارجی هنوز قراردادهای ما را امضا نکردهاند و این موضوع بیشتر به این دلیل است که آنها درباره قوانین تازه مردد هستند. » عاصی همچنین هشدار میدهد که افغانستان پلیس و سیستم امنیتی قوی برای حفاظت از منابع ندارد و به همین سبب ثروت مدفون در خاک افغانستان به جای اینکه خرج ملت افغانستان شود، فدای جنگهای داخلی و فسادهای دولتی شده است.

رویای شیرین معدنی شدن

افغانستان این روزها روابط تازه و امیدوارکنندهای با کشورهای جهان دارد و همین باعث شده تا ۹۰درصد درآمد این کشور از همین راه تامین شود. بعضیها قایق نجات اقتصاد افغانستان را شناور در معادن ارزشمند مس، آهن، اورانیوم و لیتیوم این کشور میدانند.  افغانها سالهاست دلشان میخواهد کشورشان معدنی شود و آنها هم مثل کارشناسان فکر میکنند بازشدن معدنها سادهترین راه رونق دادن به اقتصاد هستند. ملا میرا جان، کدخدای ده عینک میگوید او به مردم روستایش نوید معدنی شدن داده و گفته همه آنها کارشان را بهدست خواهند آورد اما ملا میرا اینها را ۴۰ سال پیش گفته است و هنوز مردم این روستا کاری ندارند.

میرا جان کارت شناسایی رنگ و رو رفتهای را در میآورد و قسمت شغل را نشان میدهد و میگوید: «این عکس ۱۴سالگی من است یعنی زمانی که کارگر روزمزد بودم» ملا میرا و همشهریهایش سالهاست که منتظرند معدنهای روی تپههای اطراف ده عینک دوباره باز شوند و کار و ثروت برای مردم این منطقه ایجاد شود اما حالا ملامیرا ریش بلند سفیدی دارد و عمامهای به سرکرده است.  او به تپه مسی رنگ پشت سرش اشاره میکند و میگوید قدیمها آنجا درخت داشت و در ادامه میگوید «یعنی زمانی که داوود خان(نخستین رییسجمهور افغانستان در دهه هفتاد میلادی (از سال ۱۳۵۲ خورشیدی تا ۱۳۵۷ خورشیدی) رییسجمهور بود. » پیرمرد ادامه میدهد: «داوود تنها رییسجمهوری بود که به او اعتماد داشتیم و آخرش هم ترور شد. بعد هم دولت پیشین ما را از روستایمان بیرون کرد تا معدنها را دوباره راهاندازی کند اما جنگ مانع شد. » حالا معدن روستای ملامیرا دست چینیهاست. دولت افغانستان اهالی این روستا را از عینک بیرون کردند تا معدن را رونق دهند و دوباره امیدتازهای برای پیرمرد و روستازادههای عینک ایجاد شد.

معدن مس عینک

عینک محوطهای از منابع مسی بسیار بزرگ دست نخورده باقی ماندهای در ۴۰ کیلومتری جنوب کابل، استان لوگار است. بعد از مناقصهای که در سال ۲۰۰۷ میلادی (۱۳۸۶ خورشیدی) برگزار شد، شرکت چینی «امسیسی» ( MCC) که بعد در افغانستان به MJAM تغییر نام داد وظیفه جستوجو و استخراج منابع معدنی این منطقه را براساس قراردادی بر عهده گرفت و این شرکت عهدهدار شد تا مطالعات اولیه و بررسیهای لازم برای بازگشایی معدن مس این منطقه انجام دهد.  مس عینک در گذشته منطقهای باستانی مربوط به بوداییان بوده است. بقایای موجود در این معدن مثل معابد، معادن مس سنتی و صدها بت مربوط به دوران بودا، نشان دهنده تمدن گذشته این منطقه است. دوران فعالیت این منطقه به دوران قبل از کشف فلز بر میشود یعنی ۳ هزار سال قبل از میلاد مسیح. همچنین در این منطقه نشانههایی از معدنکاری دیده میشود متعلق به بعد از قرن هجدهم میلادی. این معدن همچنین به مناطق اطراف مثل منطقه خاور وصل شده که دیرینهشناسان معتقدند آنجا هم منطقه ثروتمندی است و مال و اموال بوداپرستان در آنجا مدفون شده است.

معادن در افغانستان

معادن در افغانستان زیرنظر وزارت معدن و نفت است که مرکز آن مثل سایر مراکز دولتی افغانستان در کابل قرار دارد. افغانستان بیشتر از ۱۴۰۰ منطقه معدنی دارد که این مناطق شامل منابع معدنی مثل سولفات باریم طبیعی، کرومیت، زغالسنگ، مس، طلا، سنگآهن، سرب، گازهای طبیعی، نفت، نمک، سولفور و مواد دیگر است. میگویند بیش از ۳میلیارد دلار زیرزمین این کشور ثروت خوابیده است.  ۶ معدن سنگ در افغانستان وجود دارد که بزرگترین آنها در استان بدخشان قرار گرفته است. حدود ۱۲ معدن مس هم در افغانستان وجود دارد که مهمترین آنها معدن مس عینک در استان لوگار است. وضعیت جغرافیایی این کشور به گونهای است که از مسیر ترانزیتی آن به سادگی میتوان صادرات نفت داشت که البته نخستین صادرات نفت در این کشور سال پیش انجام شد.