«نفرین منابع» گریبان‌گیر کنگو

پس از جنگهای جهانی و در دوران بازسازی جهان، فولاد و مس از اهمیت بیشتری برخوردار شدند و در نهایت در سالهای گذشته تقاضای فلزاتی مانند آلومینیوم روند صعودی در پیش گرفتند. در نهایت ظهور فناوریهای نوین و گسترش دستگاههای الکترونیک به داغ شدن بازار عناصر نادر خاکی و تعدادی از محصولات معدنی کمتر شناختهشده منجر شده که تا چند سال پیش، حتی بسیاری از معدنکاران نام آنها را نشنیده بودند. در حال حاضر، هیچ تلفن همراه و پخشکننده موسیقی و رایانهای در جهان، بدون «تانتالیوم» کار نمیکند. این عنصر شیمیایی کمیاب از معادن تعدادی از کشورها، از جمله معادن جمهوری دموکراتیک کنگو بهدست میآید؛ جایی که سهم معدنچیان از ثروت میلیونی آن، چیزی جز کشته شدن و مورد تجاوز قرار گرفتن، نیست. بیدلیل نیست که میگویند کشورهای برخوردار از منابع طبیعی، مشکلات بیشتری دارند، توسعه نمییابند و باید بار سنگین «نفرین منابع» را به دوش بکشند.

آتشی که کنگو را میسوزاند

مادهای معدنی به نام «کولتان» در صنایع الکترونیک کاربرد ویژهای دارد. بدون این ترکیب هیچیک از حدود ۴ میلیارد تلفن همراه موجود در جهان کار نمیکنند. ترکیب معدنی کولتان حاوی فلزهای «تانتالیوم» و «نیوبیوم» است. از تانتالیوم بهویژه در افزایش سختی آلیاژهای مورد استفاده در ساختمان موشکها، رآکتورهای هستهای و تیغههای محور توربینها استفاده میشود. به گزارش خبرگزاری دویچه وله آلمان، بازار این فلز، به ویژه در ساخت خازنهای الکترونیکی بسیار داغ است. خازنهای تانتالیومی بسیار کوچک، کاربردی و در برابر گرما مقاوم هستند و به همین دلایل در ساخت تلفنهای همراه، کنسولهای بازی، دستگاههای پخش موسیقی و رایانهها کاربرد گستردهای دارند. گام نخست این خازنها در ارتفاعات شرق کنگو برداشته میشود؛ جایی که کولتان از معادن استخراج میشود. البته جمهوری دموکراتیک کنگو تنها کشور کولتانخیز جهان نیست. بزرگترین تامینکننده تانتالیوم، معدنی در استرالیا بود که در پایان سال ۲۰۰۸م به دلیل پایینبودن بهای محصول رقبا افریقایی ورشکست شد. از این معدن ۳۰ درصد تانتالیوم مورد نیاز جهان تامین میشد. در کانادا و موزامبیک نیز معادن مهمی به همین سرنوشت دچار شدهاند. بدین ترتیب در حال حاضر بیش از نیمی از تانتالیوم دنیا را کشورهای افریقای مرکزی تامین میکنند که کنگو با تولید بیش از ۵۰ درصد این عنصر در صدر قرار دارد. کنگو در کنار منابع سرشار کولتان، ذخایر بزرگ طلا، الماس، چوبهای باارزش، قلع، کبالت و وولفرام نیز دارد که البته در غیاب یک دولت منسجم، منافع این ثروتهای ملی همواره عاید استثمارگران شده است. در ابتدا اروپاییان، اعراب و اقوام دیگری از افریقا بودند که در قالب بردهداران، کارگران روزمزد و زنان و کودکان را به بیگاری میکشیدند. بعد هم نوبت به بلژیک رسید و در نهایت هم ژنرال موبوتو، دستنشاندهای باقیمانده از دوران جنگ سرد، سر کار آمد.

تقسیم ناعادلانه

ده سال پیش اهالی کنگو متوجه شدند که با یک بیل و چند کیسه و کمی کار بدنی میتوان پول را از زمین خارج کرد. گفته میشود که برخی از کارگران معدن در آن زمان، تا ۲ هزار دلار در ماه درآمد داشتند. این مبلغ برای کشوری که متوسط درآمد سالانه شهروندانش ۸۰ دلار باشد، ثروت هنگفتی است. البته اینکه در کنگو ذخایر کولتان وجود دارد، موضوع جدیدی نیست اما رشد روزافزون استفاده از رایانه و تلفن همراه، توجهها را به این ترکیب گرانبها بیشتر جلب کرد و تجارت به صورت سازمانیافته بهدست گروههای مافیایی و شبهنظامی افتاد.براساس آمار سازمان ملل، گروههای مسلحی که مسئول بسیاری از جرائم، تجاوزها و جنایات علیه بشریت هستند، سالانه بین چندصدهزار تا میلیونها دلار از تجارت تانتالیوم درآمد کسب میکنند. به گزارش سازمان شاهد جهانی (وابسته به سازمان ملل متحد) این گروههای مسلح تنها از محل باجگیری و حق دلالی، دستکم ۲۲۰ هزار دلار در ماه درآمد دارند. سهم کارگران نیز فقر و گرسنگی است. آمار تجاوز به کودکان و زنان در هیچ نقطهای از جهان بالاتر از کنگو نیست. مدافعان حقوق بشر از ۱۰۰ هزار قربانی سخن میگویند. این منطقه در تعداد قتل غیرنظامیان در ۱۴ سال گذشته نیز پیشتاز بوده است. برخی از آمار از ۵ میلیون قربانی حکایت دارند. کار در معادن شرق کنگو بسیار دشوار و خطرناک است. بر اساس گزارشی که نهادهای بینالملی از جمله شاهد جهانی تهیه کردهاند، کارگران دستمزد بخور و نمیر دریافت میکنند، کودکان به کار گرفته میشوند و دختران برای فرار از گرسنگی به فحشا روی میآورند. کیسههای سنگین ۵۰ کیلویی پر از مواد معدنی را کارگران باید ۴۵ کیلومتر در میان بوتهها و درختان حمل کنند. یک شاهد عینی میگوید که در کنار مسیر، قبرهایی را دیده که در آنها اجساد کارگران درراهمانده، آرمیدهاند.

مشتری بزرگ «کولتان خونین»

چین بزرگترین خریدار کولتان کنگو است. این کشور تنها در فاصله سالهای ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۹ میلادی ۴۵هزار تن کولتان از چند کشور افریقایی به ارزش ۳۲۴ میلیون دلار خریداری کرده است. اما میزان واردات کولتان چین در سالهای پس از بحران مالی جهان، رشد بیشتری هم داشته و اکنون میتوان انتظار داشت که واردات کولتان این کشور از قاره افریقا به ۴۰ تا ۵۰ هزار تن در هر سال برسد. بخش بزرگ کولتان چین از رواندا وارد شده است؛ کشوری کوچک در همسایگی کنگو که خود ذخایر چندانی ندارد و سالهاست که از سوی سازمان ملل بهعنوان استثمارگر مردم کنگو شناخته میشود. البته واردات چین تنها برای محصولات این کشور مصرف نمیشوند. کارخانه اپل امریکا، بهعنوان مثال، روی محصولات شیک و پرطرفدار خود با خط ریز عبارت «طراحیشده از سوی اپل در کالیفرنیا و مونتاژ شده در چین» را چاپ میکند. محصولات اپل در چین، بهوسیله شرکت تایوانی «فاکسکام» تولید میشوند؛ شرکتی که قطعات مورد نیاز نوکیا، دِل، موتورلا، پالم و هیولت-پاکارد (hp) را نیز میسازد. چه تضمینی وجود دارد که پول این شرکتها به کیسه استثمارگران ریخته نشود؟ نماینده اَپِل در پاسخ به این پرسش میگوید که این شرکت «متاسفانه» کنترلی روی مواد اولیه تکتک قطعات و منشا آنها اعمال نمیکند. نماینده نوکیا در مقابل میگوید که این شرکت از قطعهسازان خود تضمین کتبی گرفته که از تانتالیوم مناطق درگیر جنگ استفاده نکنند.

راه اصلاح چیست؟

سر دیگر زنجیره استثمارگر تا اروپا هم کشیده شده است. در آلمان مدتی پیش دو تن دستگیر شدند که متهم به هدایت ناآرامیها در کنگو از راه دور هستند. سازمانهای بینالمللی خواستار اقدامی فوری شدهاند تا ارتباط بین «معدنهای نظامی» و تجارت جهانی قطع شود. کشمکشها بر سر این موضوع به جایی رسیده که سخن از تشکیل نهادی ناظر در آلمان به میان آمده است. نهادی که «خونین نبودن» کولتان را تایید کرده و تضمین کند که معدنچیان محل استخراج این فلز از حداقل استانداردهای کار و استراحت برخوردارند. از سوی دیگر، گوش بسیاری از دلالان به محدودیتهای اتحادیه اروپا و سازمان ملل بدهکار نیست. آنها تحریمهای تسلیحاتی شبهنظامیان این مناطق را نیز نقض میکنند. به گفته یکی از دستاندرکاران صادرات مواد خام در کنگو که طرفدار معامله با کارخانههای چینی است، اگر اروپاییان به محدودیتها ادامه دهند، دلالان به فکر مشتریان دیگری خواهند بود. ضمن آنکه این اقدامات برای پاکسازی تجارت الماس هم انجام شد ولی در نهایت نتایج بهدست آمده، بسیار کمتر از حد انتظار بودند.