خاورمیانه پس از کودتا

چنین پیامدی برای همه بازیگران ملی بهخصوص در اطراف ترکیه خوشایند و مسرتبخش است؛ چراکه میتواند ثبات استراتژیک و ژئوپلیتیک را در همین وضعیت شکننده کنونی حفظ کند و از بدتر شدن اوضاع جلوگیری کند؛ اما در این میان احتمالا عربستان بهدلیل موضعگیری منفعلانهاش در قبال تحولات مربوط به کودتا زیان خواهد دید. عربستان بهطور رسمی کودتا و مخالفتها با آن را یک مساله داخلی ترکیه خواند. اردوغان و همه هوادارانش چنین موضعگیری را هیچگاه فراموش نخواهند کرد و احتمالا در ماههای آینده باید شاهد کاهش گرمای روابط ریاض و آنکارا باشیم. در کنار پیامدهای سیاسی، اثرات آنی کودتا بر بازارهای جهان و اقتصاد ایران را بررسی کردهایم. آثار اقتصادی این اتفاق بر ایران و تحولاتی که برای ساعاتی بازارهای داخلی را تحت تاثیر قرار داد به صورت مبسوط رصد شده است.

کارشناسان و تحلیلگران بر این باورند که کودتای نافرجام ترکیه علاوهبر تبعات داخلی، تاثیرات و پیامدهایی بر بحرانهای خاورمیانه نیز دارد. پیروزی کودتا و بیثباتی در ترکیه بیش از هر چیز میتوانست قدرت عمل و میدان عملیاتی داعش را گسترش دهد. از طرف دیگر دولت بشار اسد هم میتواند از این شکست خرسند باشد؛ زیرا اولا قدرت عمل داعش محدود مانده است و ثانیا دولت ترکیه در روزهای اخیر نشانههای مثبتی ارسال کرده بود که نشان میداد با بقای اسد در قدرت کنار آمده است. از سوی دیگر شکست نظامیان در ترکیه میتواند به تضعیف همتایان آنان در کشورهای عربی خاورمیانه منجر شود و بیتردید نظامیان مصری بیش از همه از شکست این کودتا سرخورده شدهاند. از طرف دیگر ایران نیز با وجود اختلافات گسترده با ترکیه بر سر موضوعات مختلف منطقهای، در مسیر تنشزدایی با دولت قانونی این کشور گام بر میداشت و آنکارا نیز موضعی میانه در قبال تهران اتخاذ کرده بود و تلاش میکرد مناسبات خود با ایران را حفظ کند.

سونر چاغاپتای در گفتوگو با شبکه خبری «npr» میگوید: کودتای 16 ژوئیه دو حالت دارد. فردا که از خواب برخیزیم یا نظم و انضباط به شهر بازگشته یا با هرجومرجی بیسابقه طرف هستیم. اما به اعتقاد من فردا که از خواب برخیزیم کودتا شکست خورده است و اردوغان سرکوبگرتر از همیشه خواهد شد و او نه تنها حق خود میداند تا طراحان کودتا را مجازات سنگین کند، بلکه بهطور بالقوه از جانب هر کسی که احساس خطر یا مخالفت کند او را از دایره قدرت بیرون خواهد گذاشت. بر این اساس چاغاپتای اعتقاد دارد که ترکیه از فردای کودتا کشوری سرکوبگرتر خواهد شد. البته او پیشبینی کرده بود اگر کودتا نیز موفق میشد ترکیه از جانب کودتاچیان به سمت سرکوبگری میرفت و احتمالا سختگیریهای دوران پیش از اردوغان به قشر مذهبیتر این کشور وارد میشد. چاغاپتای تاکید میکند که تیراندازی ارتش به سوی غیرنظامیان گواهی بر ادعای اوست. زیرا به گفته وی سابقه نداشته است تا در کودتاهای صورت گرفته بهطور مستقیم به روی مردم آتش گشوده شود. او معتقد است حضور مردم مذهبی در بین مخالفان کودتا برجسته بوده و مذهبیها یکی از طرفداران اصلی اردوغان به حساب میآیند.

در این تحلیل گزینه حضور احتمالی فتحالله گولن در پشت پرده کودتا از بین میرود، زیرا وی یک فرد مذهبی است و هر چند که خواهان سکولاریسم است؛ اما هرگز خواستار سرکوب افراد مذهبی نیست. البته برخی دیگر به عکس چاغاپتای اعتقاد دارند که با کودتای صورت گرفته پایههای حکومت اردوغان لرزان شده است؛ زیرا قبح کودتا علیه حزب عدالت و توسعه ریخته شده و حزب عدالت و توسعه مجبور است دست به عصاتر حرکت کند و با نیروهای اپوزیسیون همکاری بیشتری داشته باشد و چهره دموکراتیک بگیرد. به اعتقاد این دسته، فضای پس از کودتا با تساهل بیشتر حزب عدالت و توسعه همراه خواهد بود و احتمال دارد تا تساهل موجود در سیاست خارجی این کشور به سیاست داخلی هم سرایت کند. این در شرایطی است که برخی میگویند پیروزی دولت اردوغان موجب استحکام بیشتر روابط منطقهای میشود و پیروزی حزب عدالت و توسعه در شب کودتای بدفرجام، پیروزی دموکراسی و نهادهای مدنی بوده است.

با توجه به قدرت جامعه مدنی و نهادهای دموکراتیک در ترکیه درصورت پیروزی کودتاچیان در این کشور ما با حکومت شکننده مواجه میشدیم؛ در شرایطی که منطقه دچار بحران امنیتی ناشی از حضور نیروهای گریز از مرکز کرد و داعشی است. بنابراین با حکومت کودتاچیان حوزه عملیاتی مناسبی برای فعالیتهای گریز از مرکز ایجاد میشد و این مساله تاثیرات مستقیم و بلافصلی در ساختارهای منطقهای ایجاد میکرد. با حکومت کودتاچیان احتمالا شاهد تشدید تنشهای قومی در ترکیه و سرایت و اشاعه آن به سوریه، عراق و ایران بودیم.

در همین حال داعش نیز از فرصت حکومت متزلزل در آنکارا استفاده میکرد و بر دامنه فعالیتهای خود از منطقه شامات به آناتولی و حتی اروپا بودیم.اما وجود حاکمیت قانون و حکومت برآمده از نهادهای دموکراتیک در ترکیه صرف نظر از جهتگیری این حکومت در سیاستهای خارجی شاهد ثبات بیشتر ژئوپلیتیک و امنیت فزونتر در حوزههای استراتژیک خواهیم بود.شکست کودتا در ترکیه در عین حال نشاندهنده فاصله گرفتن بیش از پیش ترکیه از منطقه خاورمیانه عربی در معیارها و شاخصهای نظامهای دموکراتیک است.این مدل با شکست کودتاچیان از این قابلیت برخوردار است که از میزان نفوذ و گستردگی نقش ژنرالها در کشورهای عربی بکاهد. احتمالا اولین کشوری که از تحولات داخلی اخیر در ترکیه نگران است حکومت نظامی السیسی در مصر است.از همین رو موج دموکراسی و مدل آن برای حل مسالمتآمیز ستیز و منازعه در بازیهای سیاسی میتواند به یک الگوی فراگیر و تثبیت شده در سطح تحولات منطقهای تبدیل شود.

شکست کودتا از یک جهت بهنفع جریان رسمی قدرت در سوریه خواهد بود؛ زیرا تداوم ثبات در ترکیه میتواند داعش را در قفس منطقه شامات محصور کند. این پیامد وقتی حائز اهمیت میشود که به تحولات اخیر در سیاست خارجی ترکیه در قبال سوریه توجه کنیم. مولود چاووش اوغلو هفته گذشته در کنفرانس خبری خواهان عادی شدن روابط دمشق و آنکارا شده بود.از منظر ارتباط دوجانبه ایران و ترکیه نیز میتوان گفت سابقه کودتاهای نظامی در ترکیه نشاندهنده دو تمایل متضاد در عرصه سیاست خارجی ترکیه است.کودتاچیان یا به سیاست انزوا در عرصه دیپلماتیک روی آوردهاند یا در اتحاد همهجانبهتری با ایالاتمتحده آمریکا و رژیم صهیونیستی قرار گرفتهاند. این در حالی است که حکومت اردوغان با وجود برخی اختلافات منطقهای از رویکردهای مستقلتری در عرصه دیپلماسی منطقهای پیروی میکند و شاهد این مدعا نیز حفظ روابط اقتصادی نسبتا مطلوب با ایران در دوره تحریمها بوده است.

ترکیه بعد از حوادث مرتبط با سفارت عربستان در تهران تلاش کرد موضعی میانه و حتی میانجیگرایانه بین تهران و ریاض برقرار کند. اگرچه بهدنبال اجلاس سران کشورهای اسلامی به سمت عربستان تمایل پیدا کرد و در بیانیه پایانی بهطور رسمی از نقش منطقهای ایران انتقاد شد، اما حکومت اردوغان همزمان با اتخاذ رویکرد تنشزدایی تلاش کرد مناسبات خود را با تهران حفظ کند. بهنظر میرسد در کودتای اخیر عربستان سعودی در میان سایر کشورهای منطقهای و بینالمللی موضعگیری سردتر را نسبت به سرانجام و عاقبت حکومت اردوغان اتخاذ کرد. شاید یکی از دلایل این موضعگیری منفعلانه شکلگیری یک ایدهآلگرایی در سیاست خارجی عربستان با توجه به نمونه مصر باشد. به هر حال ترکیه و مدل حکومتداری اردوغان یکی از قویترین و عیانترین تجربه اخوانی در عرصه سیاستمندی در حوزه خاورمیانه است. شاید به همین دلیل هم بود که عربستان ترجیح میداد با موضعگیری منفعلانه و اتخاذ سیاست صبر و انتظار شاهد تکرار تجربه مصر این بار در منطقه آناتولی باشد.از این رو شاید شکست کودتاچیان قدری از گرمی روابط آنکارا-ریاض بکاهد.