مختصات توزیع درآمد ایران

بررسیها نشان میدهد که ضریب جینی در سال گذشته در مقایسه با سال 1393 افزایش یافته است. این در حالیاست که مقدار این متغیر نسبت به میانگین خود در 10سال اخیر تغییری نکرده است. از سوی دیگر در سال گذشته سهم هزینه ناخالص 10درصد بالای طیف ثروتی کشور در مقایسه با دهک پایین این طیف 12/7 برابر بوده است که در مقایسه با سال 1393 حدود 0/3 واحد افزایش یافته است. هرچند ضریب جینی در بسیاری از موارد بهعنوان شاخصی از عدالت اجتماعی در نظر گرفته میشود، اما بر مبنای اعتقاد کارشناسان این شاخص در انعکاس وضعیت عدالت اجتماعی با محدودیت روبهرو است.

رشد شاخص نابرابری

مرکز آمار ایران اطلاعات مربوط به ضریب جینی سال 1394 در کشور را منتشر کرد. ضریب جینی یک شاخص پراکندگی آماری است که شرایط توزیع درآمد در یک جامعه را انعکاس میدهد. ضریب جینی یک مقدار عددی است که ارزش بین صفر و یک دارد و هر چه مقدار آن کمتر باشد، بیانگر توزیع برابرتر یا یکنواختتر در درآمدها در سطح جامعه است. بر اساس آمار منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران در سال 1394 ضریب جینی در کشور معادل با 0/39 واحد بوده است.

مرکز آمار ایران مقدار عددی ضریب جینی در سال 1394 در مناطق شهری و روستایی را به ترتیب معادل با 0/37 واحد و 0/34 واحد اعلام کرده است. بر مبنای این گزارش، ضریب جینی در نقاط شهری در سال 1394 در مقایسه با سال پیشین به میزان 0/01 واحد افزایش یافته است، ولی مقدار این شاخص در مناطق روستایی در سال گذشته بدون تغییر بوده است. این واقعیت آماری حکایت از توزیع غیریکنواختتر درآمدهای خانوارها در نقاط شهری در سال گذشته در مقایسه با سال 1393 دارد.

همچنین مقدار عددی بالاتر ضریب جینی نقاط شهری حدود 0/03 واحد از نقاط روستایی بالاتر است که نشان میدهد توزیع درآمد در شهرها، وضعیت غیریکنواختتر و نابرابرتری در مقایسه با روستاها داشته است. از سوی دیگر، مقدار ضریب جینی در کل کشور هم حدود 0/02 واحد از نقاط شهری بیشتر بوده است که بیانگر شکافی است که بین متوسط درآمدهای خانوارهای شهری و روستایی کشور وجود داشته است. یک نکته قابل توجه در این آمارها این موضوع است که مقدار ضریب جینی در سال 1394 با میانگین این متغیر طی 10سال منتهی به سال 1394 برابر بوده است.

افزایش سهم ثروتمندان

بر مبنای آمار مرجع رسمی آمار در کشور، در سال 1394 در مقایسه با سال ماقبل به جز دهک چهارم و دهم سهم سایر دهکها از ثروت تغییر چندانی را تجربه نکرده است. در سال گذشته، دهک چهارم 8 درصد از درآمد کل خانوارهای کشور را در اختیار داشته است. این در حالی است که در سال 1393، حدود 7 درصد از درآمدها در اختیار این دهک بوده است. سهم دهک دهم (دهک ثروتمند) نیز در سال 1394 با یک واحد درصد افزایش نسبت به سال 1393 به حدود 31 درصد رسیده است. بر مبنای دادههای ارائه شده، در سال گذشته دهک ثروتمند حدود 12/65 برابر دهک فقیر هزینههای مصرفی داشته است که این نسبت در مقایسه با سال پیشین، حدود 0/2 واحد افزایش یافته است. همچنین مقدار عددی این نسبت در مقایسه با میانگین خود طی 5 سال منتهی به زمان گزارش شده، 0/6 واحد بیشتر بوده است. متوسط این نسبت در بازه زمانی 6 ساله 1389 تا 1394 حدود 12/05 بوده است.

بر مبنای آمار مرکز آمار ایران در سال گذشته دو دهک اول (یعنی 20 درصد فقیر جامعه) سهم 6 درصدی از مجموع هزینه ناخالص صورت گرفته در کشور را در اختیار داشتهاند، این در حالی است که سهم 20 درصد ثروتمند جمعیت از مجموع هزینه ناخالص، 47 درصد بودهاست. نسبت هزینههای دو دهک ثروتمند به هزینههای دو دهک فقیر، در سال گذشته حدود 7/4 بوده است که حدود 0/14 واحد افزایش را نشان میدهد. این در حالی است که طی سالهای 1389 تا 1390 مقدار میانگین این نسبت حدود 7/2 واحد بوده است. همچنین در سال گذشته سهم هزینه ناخالص نیمه ثروتمند جامعه در مقایسه با نیمه فقیر جامعه 3/8 برابر بود که نسبت به سال ماقبل تغییری نکرده است.

مساوات بیشتر در مناطق روستایی

بر اساس آمار گزارش شده از سوی مرکز آمار، در سال گذشته در میان استانهای مختلف، استان یزد دارای کمترین مقدار ضریب جینی با مقدار عددی 0/26 واحد بود. همچنین در سال گذشته در مقایسه با سال 1389 مقدار عددی ضریب جینی تنها در دو استان یزد و سمنان کاهش یافته است. بیشترین مقدار ضریب جینی گزارش شده در سال 1394 نیز همانند سال 1393 مربوط به استان تهران است که نشان میدهد شکاف درآمدی در تهران در مقایسه با دیگر نقاط کشور، شدیدتر بوده است. همچنین بر مبنای آمار ارائه شده طی 5 سال گذشته نحوه توزیع درآمد در مناطق روستایی در مقایسه با مناطق شهری عادلانهتر بوده است. مقدار میانگین این شاخص طی سالهای 1389 تا 1394 در مناطق روستایی 0/34 واحد گزارش شده است. این در حالی است که این مقدار در مناطق شهری حدود 0/02 واحد بیشتر بوده است. همچنین در سال گذشته سهم دهک ثروتمند شهری از مجموع هزینه ناخالص، حدود 10/6 برابر سهم دهک فقیر شهری بوده است. این در حالی است که این نسبت در مناطق روستایی حدود 9/4 واحد گزارش شده است.

عدم انعکاس عدالت اجتماعی در ضریب جینی

در بسیاری از کشورها شاخص جینی با استفاده از دو مقدار عددی مشخص میشود: ضریب جینی پیش از کسر مالیات و ضریب جینی پس از کسر مالیات. مقدار تفاوت این دو عدد میتواند بهعنوان شاخصی از میزان تاثیرگذاری مالیات بر برقراری عدالت اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد. برای مثال در سال 2014 مقدار ضریب جینی کشور آمریکا پیش از کسر مالیات برابر با 0/48 بوده است، اما این شاخص پس از کسر مالیات معادل با 0/09 واحد کاهش یافته است. در ایران به علت نبود شفافیت در پرداخت مالیات و محدودیتهای موجود، ضریب جینی پس از کسر مالیات علاوه بر محدودیت در محاسبه، اعتبار آماری کمتری دارد. بر مبنای آمارهای ارائه شده از سوی «بانک جهانی» مقدار ضریب جینی در سال 2014 در کشورهای مختلف جهان بین 25 تا 63 درصد متغیر بوده است.

کمترین میزان ضریب جینی مربوط به کشورهای اسکاندیناوی و بیشترین میزان آن مربوط به کشورهای جنوب آفریقا، آمریکای مرکزی و جنوبی است. کارشناسان اقتصادی اعتقاد دارند که ضریب جینی در انعکاس وضعیت عدالت اجتماعی با محدودیتهایی روبهرو است. از منظر این کارشناسان ضریب جینی بیانگر چگونگی مساوات در توزیع دستمزد و درآمد است، در حالی که عدالت اجتماعی به معنای توزیع درآمد و ثروت متناسب با میزان اثرگذاری افراد در تولید ناخالص داخلی است. از این رو کارشناسان به سیاستگذار توصیه میکنند از اتکای صرف به ضریب جینی بهعنوان شاخصی از عدالت اجتماعی خودداری کنند. بهخصوص اینکه در ایران، به دلیل نبود آمارهای درآمدی قابل اطمینان، دادههای ضریب جینی نه از درآمد افراد که از هزینههای آنها استخراج میشود که اعتبار کمتری برای محاسبه توزیع درآمدی دارد.