بازار سهام چگونه کار می‌کند؟

این در حالی است که آشنایی با بورس و فعالیت در آن میتواند در زندگی اقتصادی مردم بسیار موثر باشد. تا همین سالهای اخیر، بیشتر مردم پساندازهای خود را فقط در بانکها نگهداری میکردند و با راههای دیگر استفاده از اندوختههای خود آشنا نبودند. اما امروزه بسیار شنیده میشود که راه دیگری هم برای استفاده از پساندازها وجود دارد و آن این است که یک فرد عادی میتواند در مالکیت واحدهای تولیدی و تجاری بزرگ مشارکت نماید و از نتایج مشارکت و سرمایهگذاری خود به سادگی بهرهمند شود. اما به راستی چگونه ممکن است یک فرد عادی با سرمایهای اندک در سرمایهگذاریهای بزرگی شریک شود در حالی که نه شرکای خود را میشناسد و نه امکان کسب اطلاع از نحوه فعالیت، میزان هزینهها، درآمدها و... دارد؛ گذشته از این، اصلا چنین کسی چگونه میتواند از حساب و دخل و خرج این مرکز تولیدی که در آن مشارکت کرده است آگاهی پیدا کند؟در پاسخ به این سوال باید گفت که بورس امکان هر آنچه را برای سرمایهگذاری و مشارکت در این مراکز لازم است فراهم آورده و علاوه بر نظارت دقیق بر فعالیتهای این مراکز، مطابق قانون مدافع حقوق سرمایهگذاران است.در این مطلب سعی شده است خواننده با سازوکارهای قانونی بورس آشنا شود و با توضیحات ساده در مورد فعالیتهای مختلف آن، از جمله نحوه خرید و فروش، راههای مختلف سرمایهگذاری، فواید سرمایهگذاری و... آگاهی پیدا کند و اطلاعات اساسی و اولیه مورد نیاز خود را کسب نماید.

تاریخچه

اندیشه ایجاد بورس زمانی شکل گرفت که عدهای از بازرگانان اروپایی از فعالیتهای تجاری خود ضرر کردند، بنابراین به فکر راهحلی افتادند تا به وسیله آن بتوانند جلوی این ضرر را بگیرند و یا آن را به حداقل برسانند. نتیجه آن شد که تعدادی از بازرگانان عدهای را در فعالیتهای خود شریک کردند تا با این روش سود و زیان احتمالی را با آنها تقسیم کنند. این تجربه موفقیتآمیز بود لذا به تدریج هر تاجری سعی میکرد تا فعالیتهای تجاری خود را با این روش ادامه دهد؛ بهخصوص که این روش برای افرادی که فعالیتهای بزرگ اقتصادی انجام میدادند بسیار مطلوبتر بود. رفتهرفته این تجربه قانونمند شد و به تشکیل شرکتهای سهامی تبدیل گردید.

اولین تجربه مربوط به تشکیل یک شرکت سهامی در کشور روسیه بود که در سال 1353 میلادی تصمیم گرفت کالاهایی را بدون اینکه آفریقا را دور بزند، از شمال اروپا به شرق آسیا و چین ببرد و این کاری بود که احتمال ضرر در آن بیشتر بود. برای انجام این کار عدهای از تجار سرمایه لازم را تامین کردند و هرکس به نسبت سرمایه خود در سود و زیان شرکت شریک شد و این کار با موفقیت صورت گرفت. بعدها با گسترش مبادلات در اروپا به سرمایههای زیادتر و شرکای بیشتری نیاز شد. برای این کار نیاز به مراکزی بود تا بتوان بین سرمایهگذاران و سرمایهپذیران رابطه برقرار کرد. چنین مراکزی تاسیس شدند و بورس نام گرفتند.اولین بورس دنیا در قرن هفدهم میلادی در شهر آمستردام هلند تشکیل شد وامروز اکثر کشورهای جهان دارای بورس هستند. در ایران نیز در سال 1345 قانون تشکیل بورس به تصویب رسید و از 15 بهمن ماه سال 1346 آغاز به کار کرد.

بورس چیست؟

برای شناخت بورس و آشنایی بیشتر با آن بهتر است از «بازار» و تعریف آن شروع کنیم. در یک تعریف ساده، میتوان گفت که بازار مکانی است که در آن خرید و فروش صورت میگیرد و سادهتر این است که بگوییم هرگاه شرایطی فراهم شود که بین خریدار و فروشنده رابطه برقرار شود و معاملهای صورت پذیرد بازار تشکیل شده است. این شرایط میتواند مکان خاصی باشد یا شبکهای ارتباطی مثل اینترنت.

در بازارها بهطور کلی دو نوع دارایی، داراییهای واقعی و داراییهای مالی، مورد معامله قرار میگیرند. داراییهای واقعی همان داراییهای فیزیکی هستند مثل زمین، ساختمان و انواع ماشین، لوازم خانگی و... اما داراییهای مالی داراییهای کاغذی و بهتر بگوییم اسنادی هستند مثل سهام و اوراق مشارکت. بورس بازاری است که در آن داراییهای مختلف مورد معامله قرار میگیرد. از این رو، انواع بورسها را میتوان به سه دسته کلی بورس کالا، بورس ارز و بورس اوراق بهادار طبقهبندی کرد.

1- بورس کالا: بازاری که در آن خرید و فروش کالاهای معین صورت میگیرد و بهطور منظم و دائم فعال است بورس کالا نام دارد. در بورس کالا معمولا مواد خام و مواد اولیه مورد معامله قرار میگیرد. هر بورس کالایی را با نام همان کالایی که مورد معامله قرار میگیرد نامگذاری میکنند، مثلا بورس نفت و بورس گندم.

2- بورس ارز: در بورس ارز، همانطور که از نام آن مشخص است، کار خرید و فروش پولهای خارجی انجام میگیرد. این بورس در کشور ما فعال نیست اما در کشورهای پیشرفته فعالیت چشمگیری دارد.

3- بورس اوراق بهادار: در بورس اوراق بهادار داراییهای مالی از قبیل سهام، اوراق مشارکت و... مورد معامله قرار میگیرد. در ایران، به بازار خرید و فروش اوراق بهادار که بهطور رسمی و دائمی در محل معینی تشکیل میشود «بورس اوراق بهادار» میگویند بورس اوراق بهادار چه میکند؟

کار اصلی بورس اوراق بهادار این است که زمینهای فراهم میآورد تا دو گروه از مردم، بهطور قانونی، در یک فعالیت اقتصادی شریک و علاوه بر تامین نیازهای یکدیگر، از منفعت و سود این فعالیت بهرهمند شوند. این دو گروه سرمایهگذاران و سرمایهپذیران هستند.

اصولا در یک تقسیمبندی ساده، افراد جامعه را میتوان به دو گروه تقسیم کرد؛ یک گروه کسانی که پول، سرمایه و یا پسانداز دارند اما نمیتوانند با آن کار کنند و گروه دوم کسانی که توانایی انجام فعالیتهای اقتصادی دارند اما سرمایه و پول کافی ندارند. این دو گروه علاوه بر اینکه یکدیگر را نمیشناسند و تعداد آنها نیز کم نیست دارای ویژگیهای مختلفی هستند. بهعنوان مثال، همه سرمایهگذاران به یک اندازه پسانداز ندارند. برخی دارای مبالغ اندک و برخی صاحب مبالغ کلان هستند، سلیقه این افراد هم برای سرمایهگذاری متفاوت است، مثلا عدهای تمایل به سود کم در کوتاهمدت دارند و عدهای به دنبال سود بیشتر ولی در درازمدتاند و دهها ویژگی دیگر.

سرمایهپذیران نیز از ویژگیهای مختلف برخوردارند، برای مثال، هر گروه در زمینه خاصی فعالیت میکنند، با توجه به نوع فعالیتشان سودهای متفاوتی پرداخت میکنند، در اداره مراکز تولیدی خود سلیقه متفاوت دارند و... حال با این همه ویژگیهای متفاوت چگونه میتوان بین این دو گروه رابطه برقرار کرد تا همه آنها ضمن قبول شرایط یکدیگر حاضر به شراکت شوند؟ یکی از کارهای اساسی بورس همین است که با ایجاد یک فضای مناسب و قانونمند زمینهای فراهم آورد تا از طریق آن برآوردن تمامی خواستههای قانونی طرفین با حفظ حقوق آنها میسر شود. بورس یک مشکل بسیار بزرگ دیگر را نیز حل کرده است، بهطوری که میتوان ادعا کرد حل این مشکل باعث گسترش سرمایهگذاری و در نتیجه توسعهیافتگی و پیشرفت سریعتر کشورهای جهان شده است. آن مشکل این است که اگر افراد مختلفی که با سرمایههای متفاوت وارد بورس شده و در فعالیتهای اقتصادی بزرگ شریک میشوند، بخواهند، در هر زمان که تصمیم بگیرند، سهم و سرمایه خود را به قیمت مناسب بفروشند، باید چکار کنند؟

بهعنوان مثال اگر فردی 100 سهم از 125 میلیون سهم یک کارخانه سیمان را دارا باشد و تصمیم بگیرد آن را همین امروز بفروشد چگونه میتواند قیمت سهام خود را مشخص کند؟ چطور میتواند قیمت کارخانه را محاسبه نماید تا براساس آن قیمت سهم خود را مشخص کند؟ چقدر زمان، چه تعداد افراد و چقدر هزینه برای این کار لازم است؟ و... بورس این مشکل را حل کرده و سازوکاری را طراحی کرده است که هر فرد با هر میزان سهم، در هر روز تصمیم به فروش سهامش بگیرد بتواند از قیمت سهام خود آگاه شود و یا حتی اگر تصمیم به فروش نداشته باشد قیمت روز سهام خود را بداند.

قیمت سهام در بورس چگونه مشخص میشود؟

نظام قیمتگذاری در بورس بهگونهای طراحی شده است که هیچکس نمیتواند در قیمتگذاری دخالت کند؛ به این ترتیب که در بورس افراد نمیتوانند شخصا اقدام به خرید و یا فروش سهام بنمایند و این کار باید از طریق کارگزاریهای بورس و کارگزاران آن انجام شود. کارگزاران افرادی هستند که تحت نظارت سازمان بورس فعالیت میکنند. ورود به بورس بدین طریق است که چه فروشندگان و چه خریداران سهام در اولین قدم تقاضای خود را به کارگزاران بورس تحویل میدهند. کارگزاران هر روز به جز روزهای پنجشنبه و ایام تعطیل از ساعت 9 صبح الی 12 ظهر در تالار بورس حاضر شده و تمامی تقاضاهای خرید و فروش را وارد سیستم معاملات میکنند. پس از وارد شدن لیست تقاضاها در سیستم معاملات، تقاضاها در دو صف؛ صف خرید و صف فروش، براساس قیمت و زمان ورود، اولویتبندی میشود. این سیستم بهگونهای طراحی شده است که قیمتهایی را که برای فروش ارزانتر است و تقاضاهای خریدی را که قیمت بالاتری دارند در ردیف اول قرار میدهد.بدین ترتیب هرکس که به ارزانترین قیمت بفروشد در اول صف فروش و هرکس که به گرانترین قیمت بخرد در اول صف خرید قرار میگیرد و بنابراین قبل از دیگران معامله خواهد کرد. البته در صورتی که دو تقاضا با یک قیمت وارد سیستم شود، سیستم اولویت را به تقاضایی میدهد که زودتر وارد سیستم معاملات شده باشد. این عملکرد سیستم بیانگر آن است که روند معاملات و قیمت سهام براساس عرضه و تقاضا مشخص میشود و امکان دخالت افراد در آن وجود ندارد.

چرا در بورس سرمایهگذاری کنیم؟

سرمایهگذاران در هر کجا که سرمایهگذاری میکنند علاوه بر اینکه به دنبال کسب سود هستند، در انتخاب نوع سرمایهگذاری به دنبال جایی میگردند که سود بیشتری بدهد، مورد اطمینان و قانونی باشد، هر زمان که بخواهند بتوانند از وضعیت سرمایهگذاری خود مطلع شوند، هر وقت که بخواهند بتوانند سرمایه خود را نقد کنند و... برخی نیز علاوه بر این، معیارهای متعالیتری دارند. بهعنوان مثال، به دنبال سرمایهگذاری در کاری هستند که علاوه بر خودشان، جامعه نیز از آن بهرهمند شود. مثلا ایجاد اشتغال بکند و... بورس از جمله مراکزی است که جمیع این ویژگیها را دارا است. پس سرمایهگذاری در بورس نه تنها برای سرمایهگذاران و سرمایهپذیران سودمند است بلکه برای کل جامعه نیز فواید قابل توجهی دارد.