بازار آزاد چیست؟

بازار آزاد به نظام اقتصادی گفته میشود که هیچ مانعی بر سر راه فعالیتهای اقتصادی در آن وجود ندارد (مگر در موارد بسیار خاصی همچون شکست بازار). در واقع بازار آزاد، اقتصادی است که دولت هیچ محدویتی یا محدودیتهای بسیار اندکی را بر آن تحمیل کرده و مقررات اندکی در مورد خریداران و فروشندگان وجود دارد یا در برخی موارد هیچ مقرراتی برای آنان وجود ندارد. سابقه تلاش برای ایجاد بازاری که دولت یا برخی نهادهای قدرتمند دیگر در آن دخالت نکنند و توانایی افراد برای ورود به آن و استفاده از فرصت رقابت برابر باشد، به قرن هجدهم برمیگردد. نخستین کسی که به تبیین این نظریه پرداخت، آدام اسمیت فیلسوف و اقتصاددان بود که با انتشار کتاب ثروت ملل و مطرح کردن اصطلاح «دست نامریی» به شهرت رسید. وی معتقد بود که اگر افراد جامعه عقلایی باشند و هرکس نفع شخصی خود را دنبال کند، در مجموع خیر همگانی حاصل خواهد شد.

در واقع اصطلاح دست نامریی را به این منظور به کار گرفت و معتقد بود که در نظام اقتصادی و بدون دخالت دولت و نهادهای قیمتگذار، اوضاع این سیستم در تعادل قرار خواهد داشت، اما هرگونه دخالت منجر به بدتر شدن اوضاع میشود. بهطور کلی میتوان گفت بهنظر متخصصان علم اقتصاد 5 سوال اساسی وجود دارد که نظام اقتصادی باید به آنها پاسخ دهد: چه چیز؟ چگونه؟ چه موقع؟ کجا؟ و به چه کسی؟ علاوهبر این 5 سوال مهم، یک موضوع دیگر که در اقتصاد بسیار اساسی است، قیمت محسوب میشود که بنابر اصول بازار آزاد نباید به هیچ وجه منجر به دخالت دولت در آن شود و تنها از طریق عرضه و تقاضا و در بازار باید تعیین شود. هرگونه اختلال در قیمت، بنابر نظریات اقتصادی رایج، منجر به اختلال در نظام اقتصادی شده و پیامدهای به شدت منفی را برای اقتصاد مذکور در پی دارد.

با این حال، دولت اگر بخواهد رعایت حال طبقات محروم را بکند، نباید باز هم در ساز وکار تنظیم قیمت دستکاری کند بلکه میتواند با گرفتن مالیاتهای مختلف از کسبوکارها یا بخشهای دیگر مانند مالیات بر فروش، مالیات بر واردات یا برخی قوانین دیگر و اختصاص دادن این کمکها به اقشار محروم به آنان کمک کند. بسیاری از کشورها تولیدکنندگان را از ایجاد تولیداتی که آلاینده هستند، ممنوع کردهاند؛ زیرا این تولیدات هزینههایی دارد که معمولا در لحاظ کردن سایر هزینهها به چشم نمیآید. یکی دیگر از تصمیماتی که در صورت آلاینده بودن تولیدات ممکن است اتخاذ کرد این است که یک بنگاه بهصورت انحصاری برای اینکار در نظر گرفته شود تا برای جامعه پیامدهای منفی کمتری همراه داشته باشد. در این صورت بنگاه تولیدکننده مواد آلاینده باید مالیاتهایی نیز پرداخت کند.

اقتصاد بازار بهدنبال ایجاد کردن بازار رقابتی است. برای تحقق بازار رقابتی چند شرط اصلی و اساسی وجود دارد: تعداد فروشندگان (بنگاههای تولیدی) بسیار زیاد است؛ بنابراین قیمت توسط بازار و مجموع عرضه و تقاضا تعیین میشود و یک بنگاه در آن آنقدر قدرتمند نیست که بتواند قیمتگذاری کند، ورود به صنعت و خروج از آن برای تولیدکنندگان آزاد است(یا به سهولت انجام میشود)؛ بنابراین بنگاهها در حالت کلی و در جایی که برخی موارد خاص شکست بازار (یا برای مثال تولید آلایندهها) رخ ندهد، نمیتوانند از ورود دیگران به صحنه رقابت جلوگیری کرده و قیمت را در انحصار خود داشته باشند. علاوهبر شروط فوق، شروط دیگری نیز وجود دارد.

یکی از مواردی که منجر به کارآیی و بهینگی نظام بازار آزاد میشود، افزایش رقابت و رفاه است. با توجه به این موضوع و افزایش رقابت در اقتصاد، شرکتها باید شیوههایی از تولید را به کار گیرند که از کمترین میزان هزینه و بالاترین میزان کارایی برخوردار باشند تا به این ترتیب بتوانند به مصرفکننده در به دست آوردن کالایی با کیفیت بهتر و قیمت پایینتر کمک کنند. در این حالت منابع کل اقتصاد به شیوه کارآمدتر مورد استفاده قرار میگیرد و باعث میشود تمام اقتصاد سود ببرد؛ البته اگر به نابرابری درآمد توجه نشود، اقتصاد رقابتی بهخصوص از سوی برخی اقشار با مشکلاتی مواجه خواهد شد.

هواداران و مخالفان بازار آزاد در سراسر دنیا همواره به بحث و جدل مشغول بودهاند و بهطور عمده به 2 دسته اقتصادهای سرمایهدار و کمونیست تقسیم میشدند که پس از فروپاشی شوروی، سقوط دیوار برلین و اتفاقات مشابهی که در اروپای شرقی رخ داد، از شدت این امر بسیار کاسته شد، هرچند هنوز در جهان مخالفان با رویکردها و انتقادهای متفاوت نسبت به بازار آزاد وجود دارند. امروزه بهنظر میرسد رویکردهای بازار محور و پیروی از مکانیزم عرضه و تقاضا مورد اجماع اقتصاددانان و سیاستمداران قرار گرفته باشد.