سطوح چهارگانه بانکداری الکترونیک

بر خلاف دایناسورها بانکدارها، میتوانند تغییرات پیش رو را به وضوح ببینند. در واقع ما در حال حاضر از امتیازی برخوردار هستیم که از دایناسورها دریغ شد.»شاید حتی خود آقای مکول هم در هنگام ایراد این سخنرانی، تصور نمیکرد بیست سال آینده صنعت بانکداری جهان به چه میزان از سودآوری رسیده باشد و چه تغییرات عظیمی در آن ایجاد شده باشد. تنها دو سال بعد از این سخنان آقای مکول، یک بانک هلندی برای اولین بار در جهان سرویس بانکی بر روی موبایل را برای مشارکتکنندگان در بازار سهام فراهم کرد و تا سال 2000 تعداد زیادی از بانکهای آمریکای شمالی با استفاده از پروتکل کاربردی بیسیم، شروع به ارائه خدمات بانکی روی تلفن همراه تعدادی از مشتریان خود کردند، خدمتی که البته مدتی بعد به دلیل عدم استقبال کاربران متوقف شد. اما بانکداری الکترونیک تنها ارائه خدمات روی تلفن همراه نیست. تعاریف مختلف و البته مشابهی که برای واژه بانکداری الکترونیک ارائه شده است که البته همه آنها در یک ویژگی مشترکند: در فضائی خارج از شعب بانکی صورت میگیرند و مشتری، عملاً با هیچ یک از کارمندان بانک در هنگام دریافت خدمات روبهرو نمیشود.

بانکداری بدون زمان و مکان

اینترنت بانک، تلفنبانک، اپلیکیشنهای طراحی شده برای تبلت و موبایل دستگاههای خودپرداز و... همه در دستهبندی خدمات بانکداری قرار میگیرند که بر بستر زیرساختهای مخابرات ارائه میشود. بانکداری الکترونیک، تنها شیوه جدیدی از ارائه خدمات بانکی نیست، بلکه با کاهش هزینهها، از میان برداشتن فاصله با مشتری، ایجاد خدمات و محصولاتی جدید و پیچیده و... میتواند عملاً دنیای بانکداری را متحول کند و علاوه بر آن، شکلگیری آن باعث تحولی در مشتریان بانکها شده است. مشتریانی که حالا دیگر خواستار خدماتی شخصیتر هستند که بر اساس نیاز آنها طراحی شده باشد و علاوه بر این انتظار دارند بتوانند نهتنها به سهولت، که در هر زمان و مکانی که نیاز بود، به این خدمات دست پیدا کنند.اما بستر مورد نیاز برای ارائه این نوع جدید خدمات بانکداری کدام است؟ به عبارتی، چه زیرساختهایی نیاز است تا بانکهای یک کشور یا منطقه، بتوانند در زمینه بانکداری الکترونیک، حرفی برای گفتن داشته باشند؟ بانکداری الکترونیک یا همان E-BANKING را میتوان به چهار دسته تقسیم کرد: بانکداری خانگی، دسترسی به حسابهای بانکی از طریق کامپیوترهای خانگی، بانکداری اینترنتی و در آخر بانکداری موبایلی. بانکداری خانگی، ابتداییترین انواع بانکداری الکترونیک محسوب میشود که عملاً به جز داشتن خط تلفن ثابت، نیاز به هیچ زیرساخت دیگری ندارد. مشتریان بانک با استفاده از خط تلفن، رمز یا کد دسترسی از طریق تماسی تلفنی اطلاعات مربوط به حسابهای خود را دریافت کرده و بین حسابهای مختلف انتقال وجه انجام داده و سایر عملیاتهای ساده بانکی را انجام دهند.

دسترسی به حساب بانکی از طریق کامپیوتر خانگی، نوع دیگری از بانکداری الکترونیک است که در آن مشتری در صورت نصب یک نرمافزار خاص مالی بر روی کامپیوتر خانگی که به وسیله مودم به اینترنت متصل است، میتواند اطلاعات حساب یا حسابهای خود را مشاهده کرده و عمل انتقال وجه را انجام دهد.بانکداری اینترنتی، که به بانکداری مجازی، آنلاین و تحت وب هم مشهور است، در واقع نوعی پیشرفتهتر و گستردهتر از بانکداری با کامپیوتر خانگی است. در این حالت مشتری با داشتن کامپیوتری متصل به اینترنت و از طریق پایگاه داده بانک، میتواند به کلیه اطلاعات مربوط به حساب خود و علاوه بر آن کلیه خدماتی که بانک در زمینه دریافت اقساط، پرداخت وام، جابجایی پول بین حسابها و... دسترسی داشته باشد.بانکداری موبایلی اما، مهمترین خدمات ارائه شده در بانکداری الکترونیک است. در بانکداری موبایلی فرد نهتنها به اطلاعات حساب خود از طریق دستگاه تلفن همراه دسترسی خواهد داشت بلکه میتواند پرداختهای خود را نیز از همین طریق انجام دهد.

نماینده بانکداری الکترونیک

بانکداری موبایلی، وابسته به پروتکل کاربردی بیسیم یا همان WAP است و برای استفاده از آن، باید یک مرورگر WAP روی تلفن همراه فرد نصب شده باشد تا از طریق آن بتواند اطلاعات لازم را دریافت کند.واضح است که بانکداری موبایلی پیشرفته، که در آن کلیه پرداختهای افراد، حتی خرید یک فنجان قهوه، از طریق دستگاه تلفن همراه انجام میشود، پیچیدهترین بخش بانکداری الکترونیک است که در حال تبدیلشدن به پرطرفدارترین بخش آن نیز هست و چون زیرساخت مورد نیاز برای آن، عملاً شامل تمام زیرساختهای لازم برای انواع دیگر بانکداری الکترونیک است، میتوان این بخش را به نوعی نماینده بانکداری الکترونیک در نظر گرفت. اما آیا بانکداری الکترونیک به طور عام و بانکداری الکترونیک موبایلی به طور خاص، در همه کشورهای جهان قابل اجراست؟ در تئوری هر دوی این موارد در کشورهایی که به اینترنت و البته شبکه مخابراتی و تبادل اطلاعاتی دسترسی دارند، میتواند اجرا شود. اما قضیه به این سادگی نیست.

اهمیت زیرساخت

همانطور که گفتیم اجرای این نوع خدمت حتی در آمریکای شمالی نیز در ابتدای قرن بیستم با شکست روبهرو شد، گذشت بیش از یک دهه زمان و ارائه اینترنت 3G و سپس 4G و تکنولوژی NFC(که در آن فرد میتواند تنها با نزدیک کردن گوشی تلفن همراه خود به دستگاه فروشنده، وجه کالا یا خدمت خود را بپردازد) لازم بود تا خدمات بانکداری موبایلی مورد استقبال قرار گیرد. این در حالی است که حتی در زمینه اینترنت بیسیم (که شرط اولیه برقراری هر نوع سرویس بانکداری موبایلی است) هنوز فاصله زیادی تا همهگیری وجود دارد و صحبت از اینترنت 3G و 4G برای بیشتر نقاط جهان اصلاً منطقی نیست. علاوه بر این، کاربران تلفن همراه در سطح جهان 7/ 3 میلیارد نفر و کاربران اینترنت (هر نوعی از اینترنت(حدود سه میلیارد نفر تخمین زده میشوند، یعنی در حدود 50 درصد از کل جمعیت جهان. به نظر میرسد موضوع زیرساخت در حال حاضر مهمترین بحث بانکداری الکترونیک باشد.

مشکلی که برونزا بوده و کنترل و رفع آن البته از عهده سیستم بانکی خارج است. اما تجربه جهانی نشان داده است که 0 ایجاد زیرساختها در حال حاضر بر خلاف سالهای ابتدائی قرن بیست و یکم، میتواند با استقبالی گسترده روبهرو شود. آمار نشان میدهد مجموع پرداختهای مالی در جهان که از طریق تلفن همراه انجام شده در سال 2007 حدود 12 میلیارد دلار بوده است، این رقم در سال 2015 به بیش از 450 میلیارد دلار رسیده است و پیشبینی میشود در سال 2019 به 1100 میلیارد دلار بالغ گردد. درآمدی در این سطح میتواند حتی در صورت عدم توانایی مالی دولتها، سرمایهگذاران خصوصی را ترغیب به ایجاد شبکههای مخابراتی و اینترنتی لازم در کشورهایی کند که میتوانند بازار بزرگی برای نقل و انتقالات مالی از طریق تلفنهای همراه باشند.البته علاوه بر ایجاد زیرساختها و برقراری شبکههای اینترنتی و مخابراتی لازم و اینترنت نسل سوم و چهارم برای سیمکارتها، پایدار بودن شبکه مخابراتی و اینترنتی، برای تبادلات مالی اصلی حیاتی است.

اگر تراکنشهای مالی بین خریدار و فروشنده در بازارها یا حتی به هنگام جابجاییهای مالی، به دلیل اختلال در سرویسهای مخابراتی یا اینترنتی دچار مشکل شود، جلب اعتماد دوباره برای استفاده از سیستم بانکداری الکترونیک بسیار کار مشکلی خواهد بود.مساله دیگر، علاوه بر زیرساخت، امنیت شبکههای اطلاعاتی است. اینترنت در کنار فواید بیشمار خود، معضلی به نام هک و نفوذ را نیز به شدت رونق داده است. این نفوذ وقتی پای پول، آن هم در مقیاس میلیون دلار در میان باشد، بسیار مهمتر خطرناکتر و البته برای مرتکبان آن وسوسه برانگیزتر خواهد بود. در واقع اولین نفوذ به شبکه بانکی، حتی قبل از ارائه بانکداری موبایلی اتفاق افتاد. در آگوست سال 1995، سیتیبانک با نفوذی غیرقانونی به شبکههای خود مواجه شد که به کلاهبرداری 10 میلیوندلاری انجامید. 400 هزار دلار از این مبلغ هیچگاه پیدا نشد و از آن زمان سیتیبانک از مشتریان خود خواست تا از دستگاههایی استفاده کنند که برای هر بار ورود به سیستم، رمزی یک بار مصرف تولید میکند.

نیاز بهکاربران آگاه

حتی در کشورهای توسعهیافتهای که خود تولیدکننده سیستمهای مخابراتی و کامپیوتری لازم برای بانکداری الکترونیک هستند نیز، بهروزرسانی دائم سیستمها و رصد هرگونه تلاش برای نفوذ به سیستم کاری بسیار پرهزینه و زمانبر است که بر خلاف زیرساختهای مخابراتی و فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی، نیاز به کاربر مطلع و آنلاین دارد. در نتیجه کشورها، برای تحقق بانکداری الکترونیک یا توسعه آن علاوه بر ایجاد و توسعه شبکههای مخابراتی و اینترنتی، نیاز به افراد مطلع برای کنترل سیستم و جلوگیری از نفوذ دارند. افرادی که هم بتوانند اعتماد خریداران در بازارها را جلب کنند و هم مهمتر از آن اعتماد فروشندگانی که از جهات مختلف، نه فقط هک و کلاهبرداری، نگران حسابهای بانکی و امنیت اطلاعات شخصی خود هستند.ویژگی دیگری که برای موفقیت بانکداری الکترونیک مورد نیاز است، رقابتی بودن بازار ارائه خدمات مخابراتی و اینترنتی است. ارائه خدمات انحصاری، و الزام به استفاده از تنها یک سرویسدهنده، هم به دلیل ایجاد بدبینی در دریافتکنندگان خدمات و هم به دلیل افت کیفیت، در نهایت منجر به عدم اقبال عمومی به بانکداری الکترونیک خواهد شد.