بازگشت به ارز سه‌نرخی؟

پس از طرح پیشنهاد سه نرخی شدن ارز از سوی رییس کمیسیون اقتصادی کشور واکنشهای متفاوتی به این پیشنهاد نشان داده شده است.
برخی از نمایندگان مجلس با رد اصل این موضوع به عنوان طرح کمیسیون اقتصادی مجلس آن را به لحاظ اجرایی غیرممکن اعلام کردند. شمسالدین حسینی و محمد نهاوندیان نیز سه نرخی شدن ارز را باعث افزایش رانت در بازار اعلام کردند. برخی از کارشناسان نیز با انتقاد از این طرح آن را برای شرایط اقتصادی کشور نامطلوب توصیف کردهاند و این طرح را در شرایط فعلی عملی نمیدانند. کارشناسان با استناد به تجربه عملی این طرح در دهه 60 معتقدند: تمرکز بانک مرکزی باید بر تکنرخی کردن ارز باشد. افزایش رانت و فساد اصلیترین دغدغه مخالفان پرشمار این طرح است. محاسبات صورت گرفته به استناد آمارهای بانک مرکزی نشان میدهد که تنها در فروردینماه سال جاری و در خوشبینانهترین حالت رانت حاصل از شکاف ارزی در بازار میتوانسته 6 هزار میلیارد تومان باشد. رانتی که در ماههای دیگر سال با توجه به افزایش درآمد نفتی کشور و قیمت ارز در بازار حتی بیشتر از این رقم نیز میتواند باشد.
موضع عضو شورای پول و اعتبار
کوروش پرویزیان، عضو شورای پول و اعتبار سه نرخی شدن ارز را برای بازار ارز کشور مناسب ندانست و گفت: چنین طرحی به صورت عملی خیلی امکانپذیر نیست. وی این طرح را با فضای اقتصادی کشور ناهمگون توصیف کرد و آن را باعث دامن زدن به شرایط روانی در بازار ارز عنوان کرد. ارسلان فتحیپور، رییس کمیسیون اقتصادی چند روز پیش در اظهار نظری پیشنهاد سه نرخی شدن ارز را داده بود که بر اساس آن برای کالاهای اساسی، سرمایهای و سایر کالاها سه نرخ متفاوت دلار تعیین میشد.
فتحیپور در پیشنهاد خود نرخ دلار برای کالاهای اساسی را نرخ مصوب 1226 تومانی بانک مرکزی، نرخ کالاهای سرمایهای را معادل 1500 تومان و نرخ دلار برای سایر کالاها را بر اساس نرخ بازار اعلام کرده بود.
سه نرخی شدن برای بازار مناسب نیست
عضو شورای پول و اعتبار سه نرخی شدن ارز را موجب بیشتر شدن مشکلات ذکر کرد و گفت: اجرای این طرح نیز به صورت عملی خیلی امکانپذیر نیست. به گزارش ایسنا کوروش پرویزیان در مورد طرح سه نرخی کردن ارز که توسط رییس کمیسیون اقتصادی مجلس مطرح شده است، عنوان کرد: به نظر نمیرسد که این بحث برای تصمیمگیری مطرح شده باشد و بیشتر در قالب یک اظهارنظر منتشر شده است.
وی ادامه داد: چنین طرحی به صورت عملی خیلی امکانپذیر نیست و این موضوع با روند اقتصادی کشور خیلی نمیتواند همگون و همخوان باشد. به گفته پرویزیان، چنین طرحی مسائل مختلفی را در پی دارد و قطعا اگر ارز سه نرخی شود مشکلات اجرایی بیشتر خواهد شد. وی متذکر شد: زمانی که مساله ارزی در اقتصاد شرایط متفاوتی داشته باشد ممکن است برای آن یک تخصیص سهمیه ارزی مفهوم پیدا کند که این بیشتر برای اولویتبندی در تخصیص ارز است نه در نرخهای مختلف برای ارز. عضو شورای پول و اعتبار تصریح کرد: چند نرخی شدن ارز مسائل و گرفتاریهای بیشتری در فضای اقتصادی کشور خواهد داشت و شرایط را سختتر و مسائل روانی ایجاد میکند.
واکنش مجلسیها به اظهار نظر رییس کمیسیون اقتصادی
به گزارش خانه ملت، شمسالدین حسینی، وزیر اقتصاد و نهاوندیان رییس اتاق بازرگانی ایران از جمله افرادی بودند که به شدت با سه نرخی شدن ارز مخالفت کردند و آن را منتج به ایجاد رانت در بازار دانستند.
همچنین یک عضو کمیسیون اقتصادی مجلس، با اشاره به اینکه این طرح در کوتاه مدت میتواند وضعیت ارز در کشور را آشفتهتر کند تا اینکه بهبود ببخشد، گفت: اطلاع دقیقی از این طرح و اینکه آقای فتحیپور بر چه اساس و مبنایی سه نرخی شدن ارز را مطرح کرده، ندارم.بر این اساس ابراهیم نکو با تاکید بر لزوم نظارت بیشتر بانک مرکزی بر بازار ارز، اظهارکرد: بدون کار کارشناسی نمیتوان طرح سه نرخی شدن ارز را مطرح کرد.
نماینده مردم رباط کریم و بهارستان در مجلس با بیان اینکه باید در این زمینه و برای اجرای این طرح تامل کرد، افزود: اطلاع دقیقی از این طرح و اینکه آقای فتحیپور بر چه اساس و مبنایی سهنرخی شدن ارز را مطرح کرده، ندارم و تنها در رسانهها این خبر را شنیدم.
به عقیده وی این طرح در کوتاه مدت میتواند وضعیت ارز را در کشور آشفتهتر کند تا اینکه بهبود ببخشد، از سوی دیگر اگر قرار باشد ارز سهنرخی شود، پیش از اجرا باید کار کارشناسی دقیقی درمورد آن صورت بگیرد. نکو تاکید کرد: در حال حاضر بعید میدانم که با اجرا شدن این طرح تاثیر مثبتی بر بازار آشفته ارز داشته باشد.
ارز سه نرخی طرح مجلس نیست
اظهارنظر رییس کمیسیون اقتصادی در حالی در برخی از رسانهها به عنوان طرح این کمیسیون مطرح شده که برخی از نمایندگان از این طرح ابراز بی اطلاعی کردند. بر ایناساس محمدحسین حسینزاده بحرینی، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس، با بیان اینکه تعدد نرخ ارز نه به لحاظ علمی و نه از نظر مدیریتی توصیه نمیشود، گفت: هیچ طرحی مبنی بر سه نرخی شدن ارز در کمیسیون اقتصادی مطرح نشده و جای طرح نیز ندارد.
این عضو کمیسیون اقتصادی مجلس با اعلام اینکه هیچ طرحی مبنی بر سه نرخی شدن ارز در کمیسیون اقتصادی مطرح نشده و جای طرح نیز ندارد، اظهار کرد: این بحث ایده کمیسیون اقتصادی نیست و تنها در مطبوعات به عنوان طرح مجلس مطرح شده است.
نماینده مردم مشهد و کلات در مجلس با اظهار اینکه بعید میدانم آقای فتحیپور اعتقادی به این طرح داشته باشد، افزود: ممکن است این بحث جایی مطرح و از زبان ایشان نیز بازگو شده باشد؛ بنابراین بهتر است به عنوان طرح مجلس یا کمیسیون اقتصادی بیان نشود. وی با اشاره به مخالفت وزیر اقتصاد و رییس اتاق بازرگانی، صنعت و معدن ایران، تصریح کرد: مسیر برنامهها و طرحهای ما باید به سمتی باشد که تعدد نرخ ارز نداشته باشیم و مخالفت وزیر اقتصاد نیز تاکیدی بر این موضوع است.
ارز دو نرخی نیز نامطلوب است
وی ادامه داد: ارز ۲ نرخی نیز مورد قبول نیست، بنابراین طرح سه نرخی شدن آن در این شرایط کار درستی نیست، از سوی دیگر نرخ مرجع صعودی است و ممکن است در موارد محدودی نیز مورد استفاده قرار بگیرد؛ اما باید تلاش کنیم این ۲ نرخ به یکدیگر نزدیک شوند.حسینزاده بحرینی یادآور شد: اگر نرخ ارز مرجع واقعبینانه نیست باید آن رااصلاح کنیم واگر نرخ آزاد به صورت غیر کنترل شده افزایش پیدا میکند راهکاری برای مقابله آن بیابیم.
نماینده مردم مشهد و کلات در مجلس با تاکید بر اینکه اصل به لحاظ علمی این است که باید یک نرخ برای پول ملی داشته باشیم، گفت: تعدد نرخ ارز نه به لحاظ علمی و نه از نظر مدیریتی توصیه نمیشود.
طرح فتحیپور چه بود
چند روز پیش رییس کمیسیون اقتصادی مجلس نهم، اعلام کرد: برای کالاهای اساسی همان نرخ مصوب ۱۲۲۶ تومان، کالاهای سرمایهای نرخ ۱۴۰۰ یا یک هزار و ۵۰۰ هزار تومان و کالاهای لوکس نیز به نرخ آزاد بازار در نظر گرفته میشود. ارسلان فتحیپور در گفتوگو با خانه ملت، با بیان اینکه نظر کمیسیون اقتصادی این است که نرخ ارز باید سه نرخی شود، درباره جزئیات این سه نرخ اظهار کرد: برای کالاهای اساسی همان نرخ مصوب ۱۲۲۶ تومان، کالاهای سرمایهای نرخ ۱۴۰۰ یا یک هزار و ۵۰۰ هزار تومان و کالاهای لوکس نیز به نرخ آزاد بازار در نظر گرفته میشود.
وی با بیان اینکه نرخ ارز آزاد باید برای کالاهایی باشد که نیازی به واردات آنها نداریم، تصریح کرد: به طور قطع مردم از این سه نرخ راضی خواهند بود؛ چرا که این طرح عملیاتی است؛ اما کسانی که درباره این طرح نظر یا مخالفتی دارند میتوانیم با آنان بحث کنیم. فتحیپور در رابطه با مخالفت وزیر اقتصاد و اتاق بازرگانی تهران با سه نرخی شدن ارز، تاکیدکرد: مخالفان باید دلایل خود را مطرح کنند، از سوی دیگر این طرح هیچ رانتی ایجاد نمیکند. رییس کمیسیون اقتصادی مجلس نهم، گفته بود: این موضوع در کمیسیون در یک بسته در حال تدوین است که بعد از تعطیلات در کمیسیون مطرح خواهد شد.
طرحی با کاستی نظری و اجرایی
قائم مقام پیشین وزارت امور اقتصادیودارایی معتقد است: طرح سه نرخی شدن ارز بر اساس نگاه ورود و خروج کالا طراحی شده و به جنبههای دیگر تاثیرگذار ارز توجهی ندارد. علی ماجدی قائم مقام پشین وزارت امور اقتصادی و دارایی با اشاره به جایگاه نرخ ارز در نظام اقتصادی ایران گفت: کارکرد نرخ ارز محدود به ورود و خروج کالا نیست بلکه در زمینه دیگر از جمله جایگزین پول در شرایط تورمی و یک متغیر تعیین کننده در انتظارات روانی نقش ایفا میکند. به گفته وی در کنار این کاستیها، طرح به لحاظ جامعیت در رویکرد در اجرا نیز با مشکلاتی اساسی روبهرو میشود.
وی درجهبندی نرخ ارز برای کالاهای مختلف را محل مناقشه دانست و گفت: چالش اول در اجرای این طرح توافق بر دستهبندی کالاهای اولیه، واسطه و سرمایه است. وی افزود: چالش دوم کنترل تخصیص ارز به این کالاها است و با توجه به تشدید فضای رانتی میتواند به افزایش فساد منجر شود. او در تبیین بحث خود مثالی زد و گفت: ممکن است عدهای برای ورود کالای مصرفی موفق به دریافت ارز با نرخ واسطهای شوند و پس از ورود کالا آن را به قیمت آزاد بفروشند. به گفته این کارشناس طراحی چنین نظامی انگیزههای فساد را افزایش خواهد داد؛ زیرا رانت نهفته در این سیستم به شدت بالا میرود. او ادامه داد: در کنار رانت ناشی از اجرای طرح به دلیل آنکه یکی از نرخهای سه گانه با نرخ آزاد تطبیق دارد نوسان ارزی بین نرخ سوم و اول شدت خواهد گرفت و میتواند به تشدید شکاف منجر شود. ماجدی معتقد است در کنار شکاف ارزی تقاضای سرمایهگذاری روی ارز و جایگزین شدن آن با پول ملی سرعت خواهد گرفت که این پدیده برای اقتصاد ایران پیامدهای زیانباری به دنبال دارد. ماجدی با هشدار نسبت به رسمیت دادن به نظام سه نرخی اظهار کرد: تلاشها باید متمرکز بر احیای مجدد نظام یکسان ارزی باشد و هرگونه رسیمت بخشیدن به نظام چند نرخی تاوان سنگینی را به دنبال دارد.
دامن زدن به فساد
رییس سابق سازمان بورس و اوراق بهادار معتقد است سه نرخی شدن ارز در بازار نه تنها مفید نخواهد بود، بلکه به فساد نیز دامن خواهد زد. به گفته دکتر حسین عبده تبریزی، تجربه عملی چند نرخی شدن ارز در اقتصاد کشور نیز وجود داشته است که این تجربه به دهه شصت برمیگردد، جایی که تفاوت محسوس نرخ برای کالاها به وضوح مشاهده میشد. عبده ادامه داد: در یک دوره 23 ساله تلاش شد تا این مشکل رفع شود و بالاخره نظام تک نرخی در بازار حاکم شد که دستاورد بزرگی محسوب میشود. وی همچنین محدودیتهای بانک مرکزی در جابهجا کردن منابع را از چالشهای تک نرخی شدن ارز معرفی کرد. عبده ادامه داد: باید تا حد امکان تلاش بانک مرکزی در جهت کاهش شکاف ارزی باشد. رییس سابق سازمان بورس و اوراق بهادار گفت: در شرایط حاضر و محدودیتهای ارزی نباید بر چند نرخی شدن اصرار کرد، زیرا این گونه طرحها پایداری ندارند و همچنین به فساد دامن میزنند.
رانت 6 هزار میلیارد تومانی در فروردین
نگرانی از تشدید رانت در شرایطی بیان میشود که آمارها و ارقام از قیمت دلار در بازار آزاد و درآمد نفتی کشور نشاندهنده آن است که در خوشبینانهترین حالت تنها در فروردین ماه سال جاری رانت حاصل از تفاوت قیمت ارز بازار آزاد و ارز مرجع در اقتصاد کشور بیش از 6 هزار میلیارد تومان بوده است. برخی از کارشناسان بارها از آفتهای نظام چند نرخی شدن ارز در اقتصاد کشور صحبت کردهاند و در این میان رانت ایجاد شده از مهمترین نگرانیها بوده است. کارشناسان معتقدند ریشه اصلی تلاطمات ارزی در اقتصاد کشور که منجر به فاصله گرفتن هر چه بیشتر نرخ بازار از نرخ مرجع شده رشد سریع نقدینگی نسبت به ذخایر ارزی بانک مرکزی بوده است و به این لحاظ کنترل بازار ارز بدون سیاستگذاری درست در سطح کلان امکانپذیر نیست. برخی از کارشناسان نیز از مقاومت برخی کانالها در مقابل از بین رفتن رانت موجود در بازار صحبت کردهاند.
شکاف ارزی 644 تومانی در فروردین ماه
با توجه به آمار بانک مرکزی از نرخ ارز در بازار آزاد به طور متوسط در فروردین ماه سال جاری یک هزار و 870 تومان بوده است. این نرخ در حالی برای داد و ستد در بازار استفاده میشده که نرخ مرجع در همین دوره برای دلار توسط بانک مرکزی معادل یک هزار و 226 تومان تعیین شده بود. از طرفی بر اساس دادههای بانک مرکزی میزان درآمد نفتی کشور در فروردین ماه سال 90 معادل 9 میلیارد و 569 میلیون دلار بوده است که با توجه به تغییرات قیمت نفت در بازارهای جهانی فروش نفت ایران در فروردین ماه سال جاری نباید کمتر از این میزان باشد. با در نظر گرفتن این دادهها محاسبات نشان میدهد که شکاف ارزی تنها در فروردین ماه میتوانسته به طور بالقوه حدود 6 هزار و 162 میلیارد تومان رانت ایجاد کرده باشد. بسیاری از کارشناسان اقتصادی تلاش برای برگرداندن نظام تک نرخی به بازار ارز کشور را برای از بین بردن این نوع رانت در اقتصاد کشور بارها خواستار شدهاند.
وضعیت ماههای دیگر سال بهتر نیست
اما بررسی بیشتر نشان دهنده آن است که شرایط این رانت بالقوه در اقتصاد کشور در ماههای دیگر بهتر نبوده است. پس از فاصله گرفتن هر چه بیشتر نرخ بازار از نرخ مرجع در دورانی شکاف ارزی در اقتصاد کشور به بالای یک هزار تومان نیز رسیده است. برای اولین بار در بهمن ماه سال گذشته و قبل از تصویب قیمت 1226 تومان برای نرخ مرجع توسط بانک مرکزی قیمت دلار در بازار به دو هزار تومان رسید. این نرخ در حالی برای مبادله در سطح بازار استفاده میشده است که نرخ دلار مرجع در بانک مرکزی پایینتر از هزار و 100 تومان قرار داشت. در نتیجه میتوان نتیجه گرفت که میزان رانت در بیشتر ماهها نیز به مانند فروردین ماه سال جاری قابل توجه بوده است.
راه حل چیست؟
اما راه حل از بین بردن چنین رانت قابل توجهی در اقتصاد کشور چیست؟ به وضوح باید سیاستهای لازم برای برگرداندن نظام تک نرخی ارز در پیش گرفته شود. اما چه راهکارهایی در این زمینه قابل تصور است؟ بسیاری از کارشناسان معتقدند قبل از هر اقدامی باید برای توقف روند رشد نقدینگی در اقتصاد کشور راهکاری پیدا کرد.دکتر مسعود نیلی، روند صعودی «نسبت نقدینگی بر ذخایر ارزی بانک مرکزی» را به عنوان کلیدیترین متغیر برای پیشبینی تلاطمهای ارزی در کشورهای مختلف، مورد تاکید قرار داد؛ عاملی که در بسیاری از پژوهشهای مربوط به این حوزه، به عنوان مهمترین موتور ایجاد تلاطمهای ارزی معرفی میشود.دکتر نیلی افزایش حجم نقدینگی به همراه تاکید بانک مرکزی بر ثابت نگه داشتن نرخ ارز و به عبارت دیگر ناهماهنگی سیاستهای پولی با سیاست ارزی کشور رایکی از عوامل مهم تاثیرگذار بر تلاطمهای اخیر در بازار ارز کشور دانست. به گفته نیلی: در کنار این مساله، دو عامل مهم دیگر که بسیاری از پژوهشهای مهم مرتبط با بحرانهای ارزی بر آنها تاکید داشته و در عین حال در تلاطم ارزی اخیر ایران هم قابل مشاهده است، عبارتند از: بالا رفتن انتظارات مربوط به نرخ ارز از نگاه شهروندان و فعالان اقتصادی که از عوامل اقتصادی و غیراقتصادی مختلف ناشی شده و به حملات سوداگرانه به بازار ارز دامن زده و مشکلات ناشی از ناکارآیی و نیز کژمنشی در سیستم بانکی کشور.
تجربه سه نسل تلاطم ارزی در یک دوره!
مسعود نیلی، تحلیل وضعیت فعلی بازار ارز ایران با توجه به پژوهشهای صورتگرفته در مورد کشورهای مختلف را، به این صورت جمعبندی کرد که در ایجاد وضعیت چندماه اخیر در بازار ارز کشور، به نظر میرسد سه عامل فوق که در ادبیات تئوریک تحلیل بحرانهای ارزی با عنوان عوامل نسل اول، نسل دوم و نسل سوم ایجاد تلاطمهای ارزی مورد اشاره قرار میگیرند، نقش ایفا کردهاند. مجموعه این عوامل باعث شدهاند که بسیاری از فعالان اقتصادی، یک کارکرد غیرطبیعی را از ارز انتظار داشته باشند؛ یعنی این احساس شکل بگیرد که میتوانند از ارز به عنوان جایگزین پول داخلی در ترکیب داراییهای پسانداز خود استفاده کنند. به این ترتیب، به حملات سفتهبازانهای دامن زده شده که تشدید تلاطم در بازار ارز کشور را به دنبال داشته است. به طور ویژه، پژوهشهای متعددی وجود دارند که بر مبنای آنها، هر گاه نسبت «نقدینگی کل بخش بر ذخایر ارزی بانک مرکزی» زیاد شود، زنگ خطر هشدار برای تلاطم ارزی محسوب میشود. برای مثال در 20 کشور مواجهه با بحران ارزی، مشاهده شده است که از مدتی پیش از بروز این بحران، نسبت کسر فوق مرتبا در حال افزایش بوده است. به عبارت دیگر با رشد نقدینگی، تقاضای بالقوه برای خرید ارز زیاد میشود و اگر ذخیره ارزی بانک مرکزی برای پاسخگویی به این تقاضا کافی نباشد، با بحران ارزی روبهرو خواهیم شد.
شکاف ارزی چه پیامدهایی دارد؟
رییس سابق دانشکده اقتصاد دانشگاه شریف، در بخش دیگری از سخنان خود به ارزیابی معلولهای تلاطم ارزی پرداخت و به رکود فعالیتهای اقتصادی، به عنوان یکی از فراگیرترین تبعات بروز تلاطم ارزی اشاره کردکه در کشورهای مختلف دنیا مشاهده شده است.
در این زمینه، نکته کلیدی، لزوم توجه به تفاوت افزایش نرخ ارز در چارچوب سیاست ارزی رسمی کشور و افزایش نرخ ارز در اثر بروز نوسانات ارزی است. حالت نخست، یعنی افزایش نرخ ارز در چارچوب سیاست ارزی رسمی بانک مرکزی، افزایش رقابتپذیری صنایع داخلی کشور را به دنبال خواهد داشت. اما در وضعیتی که افزایش نرخ ارز در اثر نوسانات ارزی و هجوم سفتهبازان به بازار ارز ایجاد شود، چنین وضعیتی با ارسال سیگنال ناامنی به سرمایهگذاران، کاهش محسوس سرمایهگذاری در کشور را تا مدتی چندساله به دنبال خواهد داشت.
دکتر نیلی همچنین تاکید کرد که برای کنترل وضعیت فعلی بازار ارز کشور، اشتباه است که فکر کنیم بازار ارز را میتوانیم بدون توجه به سایر متغیرهای اقتصاد کلان کشور مدیریت کنیم. بلکه لازم است علاوه بر اتخاذ سیاستهای مناسب در زمینه بازار ارز، باید کسری بودجه و سیاستهای پولی و بانکی و همچنین عوامل غیراقتصادی که روی انتظارات مردم در زمینه قیمت آتی ارز تاثیر میگذارد، به خوبی مدیریت شوند.
کانالهای مقاومت در برابر از بین رفتن رانت
سید کمال سید علی معاون ارزی پیشین بانک مرکزی نیز معتقد است به دلیل محدودیتهایی که زمانی برای بانک مرکزی به وجود آمد کانالهای خاصی ایجاد شد که بعدها در مقابل از بین بردن شکاف ارزی ایستادگی کرد. به گفته سید علی: در مهر ماه سال 89 پیش از شروع اجرای طرح هدفمندسازی به دلیل قطع معاملات با دبی نرخ بازار از نرخ مرجع کمی فاصله گرفت، اما پس از رفع مشکلات بازار قابل مدیریت شد، گرچه در آن دوره برای حل مشکل کانالهایی ایجاد شد که بعدها همین کانال منشا مقاومت در برابر سیاستهای یکسانسازی مجدد شدند.سید علی در توضیح این کانالها گفت: در مقطعی که پرداختهای ارزی با تحریم سیستم بانکی به مشکل خورد از طریق صرافیها اقدام شد که شیرینی و حلاوت تفاوت نرخ و کارمزدهای این رخداد خیلیها را تشویق کرد برای حفظ کانالها تلاش کنند و اجازه ندهند رانت از بین برود.