محدوده جغرافیایی تجارت ایران

آنچه در این آمار و مقاصد صادراتی کالاهای ایرانی واضح است، عدم تنوع بازارهای هدف است. بررسیها نشان میدهد هر چند ارزش صادرات ایران از گذشته بیشتر شده اما، افزایش ارزش صادرات به واسطه توسعه بازارهای هدف نبوده است. بنابراین تنوع در مقاصد صادراتی میتواند ایران را از خطرات احتمالی ناشی از اتفاقات پیشبینی نشدهای همچون تحریمها، مصون نگه دارد. از این رو معاونت بررسیهای اقتصادی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران، در گزارشی به بررسی مقاصد صادراتی ایران به تفکیک هر قاره پرداخته است.

آمارهای 10 ماه منتهی به دی سال جاری از صادرات کشور نشان میدهد که تقریبا 93 درصد صادرات ایران به کشورهای قاره آسیا صورت گرفته و سایر قارهها سهم ناچیزی از ارزش صادرات را به خود اختصاص دادهاند. طی این دوره، سهم صادرات ایران به قاره اروپا نزدیک به 4/3 درصد، به قاره آفریقا معادل 1/4 درصد، به آمریکای شمالی 0/4 درصد و به آمریکای جنوبی معادل 0/3 درصد رقم خورده و تنها 0/1 درصد از کل صادرات کشور نیز به قاره اقیانوسیه اختصاص داشته است.

در 10 ماه منتهی به دی 1395، ایران صادراتی بیش از 32، 8 میلیارد دلار (حدود 93 درصد از کل صادرات کشور) به کشورهای قاره آسیا داشته است. تعداد کشورهای آسیایی که ایران طی این مدت به آنها صادرات داشته بالغ بر 43 کشور بوده؛ با این حال سهم بزرگی از ارزش صادرات ایران به این قاره، تنها به چند کشور تعلق گرفته است. در 10 ماه منتهی به دی سال 1395، قریب به 70 درصد از ارزش صادرات ایران به قاره آسیا فقط به 5 کشور چین، امارات متحده عربی، عراق، ترکیه و کرهجنوبی اختصاص داشته و چین نیز خود به تنهایی سهم نزدیک به 20 درصدی از ارزش صادرات ایران به قاره آسیا و سهمی 18/6  درصدی از ارزش کل صادرات ایران را از آن خود کرده است. پس از قاره آسیا، بیشترین صادرات ایران به قاره اروپا اختصاص داشته است. در 10 ماه منتهی به دی سال جاری، قاره اروپا سهمی حدود 2/3 درصدی از ارزش کل صادرات کالایی ایران را به خود اختصاص داده است. به نظر میرسد پتانسیل توسعه صادرات ایران به کشورهای این قاره وجود دارد و اروپا میتواند بازار هدف بالقوهای برای صادرات ایران محسوب شود. بررسیها نشان میدهد که در قاره اروپا نیز تمرکز صادرات ایران عملا محدود به چند کشور میشود و سایر کشورها سهم بسیار پایینی از صادرات ایران به این قاره دارند. ایتالیا خود به تنهایی سهمی 30 درصدی را از کل صادرات ایران به قاره اروپا داشته و سه کشور ایتالیا، روسیه و اسپانیا با هم بیش از 67 درصد از کل ارزش صادرات ایران به این قاره را در بر داشتهاند. همچنین در مدت زمان مذکور، سهمی معادل 1/4 درصد از ارزش کل صادرات ایران به قاره آفریقا صورت گرفته است.

تعداد کشورهای آفریقایی که ایران به آنها صادرات داشته بالغ بر 39 کشور بوده؛ اما تعداد زیادی از آنها سهم بسیار ناچیزی از صادرات ایران را به خود اختصاص دادهاند. مصر یکی از مقاصد صادراتی مهم ایران در قاره آفریقا بوده که خود به تنهایی سهمی حدود 31 درصد از ارزش کل صادرات ایران به این قاره را در برگرفته است. پنج کشور مصر، مراکش، موزامبیک، کنیا و آفریقای جنوبی به تنهایی سهمی بیش از 62 درصد صادرات ایران به آفریقا را داشتهاند. دو قاره آمریکای شمالی و جنوبی از جمله قارههایی هستند که نسبتا رابطه تجاری کمی با ایران دارند. ایران در 10 ماه منتهی به دی ماه سال 1395، به 11 کشور در قاره آمریکای جنوبی کالا صادر کرده که البته سهم این 11 کشور از ارزش کل صادرات ایران از 0/3  درصد فراتر نمیرود.

علاوهبر این، 93 درصد از ارزش کل صادرات ایران به قاره آمریکای جنوبی نیز تنها به برزیل اختصاص داشته است. در مدت زمان مذکور، صادرات ایران به قاره آمریکای شمالی نیز سهمی 0/4 درصدی از ارزش کل صادرات ایران به جهان را در برداشته و ایران طی این مدت به 6 کشور در این قاره صادرات داشته است. ایالات متحده آمریکا سهمی 54 درصدی از ارزش کل صادرات ایران به آمریکای شمالی را داشته است. مکزیک و کانادا به ترتیب سهم 26 درصدی و 20 درصدی را به خود اختصاص دادهاند. در 10 ماه منتهی به دی سال جاری، ایران نزدیک به 46 میلیون دلار کالا به کشورهای قاره اقیانوسیه صادر کرده که از این مقدار 95 درصد آن به استرالیا اختصاص داشته است.

تمرکز صادراتی یک کشور میتواند نشان دهد تا چه حد صادرات آن کشور روی تعداد محدودی از شرکای تجاری متمرکز است. براساس این گزارش، باز بودن اقتصاد کشورها میتواند آنها را نسبت به شوکهای اقتصادی خارجی آسیبپذیر کند که البته این آسیبپذیری به صورت افت درآمدهای صادراتی و کاهش رشد اقتصادی منعکس میشود. اما به صورت عمده، مقیاس و میزان این آسیب پذیری به درجه تمرکز صادراتی کشورها بستگی دارد. نتایج بررسیها در ایران نشان میدهد این شاخص طی 15 سال اخیر بهطور نسبی افزایش قابل توجهی داشته است. به عبارتی، صادرات ایران روی تعداد محدودتری از بازار هدف متمرکز شده است.

اگرچه بر اساس آمارهای گمرک، طی سالهای مذکور ارزش صادرات کالایی ایران تقریبا 8 برابر شده و از 2/4 میلیارد دلار در سال 1380 به حدود 33 میلیارد دلار در سال 1394 رسیده است، اما روند شاخص تمرکز جغرافیایی صادرات طی سالهای 1380 تا 1394 نشان میدهد افزایش ارزش صادرات به واسطه توسعه بازارهای هدف نبوده است. به عبارتی دیگر، به نظر میرسد اگرچه ایران طی سالهای اخیر، به طور قابلملاحظهای توانسته به افزایش صادرات خود بپردازد، اما آنطور که باید مقاصد صادراتی خود را در بازارهای جهانی گسترش نداده است. با توجه به اینکه افزایش شاخص تمرکز صادراتی ایران طی این سالها میتواند به معنای افزایش آسیب پذیری کشور در برابر شوکهای احتمالی اقتصادهای سایر کشورها باشد، بهتر است نسبت به متنوع سازی شرکای تجاری چارهای اندیشیده شود.