«انقلاب دوم» در صنعت نفت

اولین انقلاب نفتی که «انقلاب شیل» نامیده میشد حدود 10 سال پیش با کشف منابع نامتعارف نفتی و پیشرفت فناوری استخراج آن در آمریکا رقم خورد. به دنبال انقلاب شیل بازیگران جدیدی به بازار نفت افزوده شد و الگوهای حاکم بر بازار جهانی نفت برای همیشه تغییر کرد.

بعد از یک دهه که با رشد قیمت نفت پیشرفت علم و تکنولوژی در صنعت نفت به کما رفته بود، افت قیمت‎ها در سالهای اخیر به عنوان محرکی برای بازگشت مهندسان به عرصه تلاش برای پیشرفت تکنولوژی در راستای کاهش هزینهها عمل کرده است. به گفته اکونومیست، پیشرفت تکنولوژی به کاهش چشمگیر هزینهها در صنعت نفت منتهی خواهد شد و با فراگیر شدن آن انقلاب دیگری در بازار نفت رقم خواهد خورد. نتیجه «انقلاب دوم نفتی» میتواند بسیار بزرگتر از انقلاب اول نفتی یا همان انقلاب شیل باشد. چراکه انقلاب شیل با وجود همه گستردگی و تاثیرات بزرگی که بر بازار نفت گذاشت، در قیمتهای پایین نفت چندان کارآیی نداشت.

در واقع هزینههای تولید نفت شیل کف قیمتی را برای بازار نفت ایجاد کرده بود، بهطوریکه با افت قیمتها در سالهای اخیر بسیاری از تولیدکنندگان نفت شیل وادار شدند سرمایهگذاریهای خود در میادین نفتی را کاهش دهند یا حتی بسیاری از آنها به ورطه ورشکستگی رسیدند. اما انقلاب دوم نفتی میتواند نواقص انقلاب شیل را رفع کند. به این ترتیب که با کاهش شدید هزینههای استخراج، قیمتهای بسیار پایین نفت (حتی کمتر از سطوحی که در سالهای اخیر مشاهده کردیم) نمیتواند مانع از استخراج نفتهایی که آنها را در حال حاضر نفت‎های گران یا نامتعارف مینامیم، شود.

شیل؛ انقلاب اول نفتی

روزگاری بود که تولیدکنندگان نفتهای متعارف یا همان اعضای اوپک، یکهتازان بازار نفت بودند. آنها بر اساس مصلحتهای اقتصادی خود با کنترل میزان تولید نفت، فتیله قیمتها را در بازار نفت بالا پایین میکردند. اما حدود سالهای 2005 تولیدکنندگان نفت در آمریکا اقدام به گسترش ذخایر نفتی و گازی کردند که آنها را نفت شیل یا نفت نامتعارف مینامند. تنها محرک تولید نفت از این ذخایر تهدید اتمام ذخایر نفتی در برخی کشورها بود. در واقع در شروع قرن 21 اعلام شد که ذخایر نفتی 40 کشور جهان از جمله آمریکا، مکزیک، آرژانتین، نروژ و چین تا سال 2030 به اتمام میرسد و این، نگرانیهای جدی درخصوص تامین امنیت انرژی این کشور ایجاد کرد. این نگرانیها موجب شد صنعتگران نفت به سمت استخراج از ذخایر نامتعارف گام بردارند. همزمان افزایش قیمتها به کمک آنها آمد و تولید این نفتهای گران را از لحاظ اقتصادی نیز توجیهپذیر کرد. با گسترش تولید نفت از منابع نفت شیل، تولید نفت آمریکا که برای سالهای متمادی در مسیر نزولی قرار گرفته بود از سال 2006 رو به افزایش نهاد. اما از سال 2010 یعنی زمانی که قیمت نفت به آستانه 100 دلار رسیده بود، رشد تولید نفت در آمریکا شتاب بیشتری گرفت. بهطوریکه ظرف 2011 تا 2014 سالانه یک میلیون بشکه به تولید نفت در آمریکا افزوده شد.

سال 2014 که شروع دوران جدیدی در بازار نفت محسوب میشد و بعد از سالها نفت قیمتهای کمتر از 50 دلار را به خود دید، فرصت خوبی برای ارزیابی توان تولیدکنندگان نفت شیل بود. با وجود افت قیمتها، کاهش شدید سرمایهگذاری در صنعت نفت و ورشکستگی بسیاری از تولیدکنندگان، نفت شیل توانست به حیات خود ادامه دهد.

در حال حاضر تولیدکنندگان نفت شیل در آمریکا یکی از بازیگران مهم بازار نفت محسوب میشوند بهطوریکه به اعتقاد بسیاری از کارشناسان آنها توانستهاند نقش اوپک بهعنوان موازنهگر بازار نفت را از آن خود کنند. حال با تغییر قیمتها در بازارهای جهانی همه چشم به آمریکا میدوزند و واکنش تولیدکنندگان نفت شیل را به نوسانات قیمتی پیشبینی میکنند.

کاهش هزینهها، روی دیگر عصر دیجیتال

اما انتظار برای مشاهده شاهکارهای دیجیتالی و وقوع انقلاب دوم نفتی زمانی آغاز شد که کارمندان رویال داچ شل که در منطقه کلگری کانادا مستقر بودند، توانستند چاهی در منطقه واکا مورتا در آرژانتین یعنی جایی 10 هزار کیلومتر آنسوتر، حفر کنند. ابزار اصلی مهندسان شرکت انگلیسی-هلندی شل برای اجرا کردن این پروژه که «حفاری مجازی» نامیده میشود «کامپیوتر» بود. آنها برای انجام این کار از دانش زمینشناسی خود در منطقهای از آلبرتای کانادا نیز بهره بردند، جایی که از لحاظ زمینشناسی مشابه بزرگترین منطقه نفت شیل آرژانتین بود. این مهندسان برای طراحی چاه و کنترل سرعت و فشار حفاری، از اطلاعاتی استفاده کردند که در لحظه از یک دکل از واکامورتای آرژانتین ارسال میشد.

موفقیتی که مهندسان شل در حفر این چاه به دست آوردند، کاهش هزینههای حفاری را به همراه داشت. بر اساس گزارش اکونومیست، متخصصان این شرکت بینالمللی نفتی توانستهاند هزینههای حفاری را از 15 میلیون دلار در چند سال گذشته، به 4/ 5 میلیون دلار در حال حاضر کاهش دهند. بن ون بوردن، مدیرعامل شل در رابطه با این میزان کاهش هزینه گفت: این ارزانترین چاهی بود که ما در آرژانتین حفر کردیم. اما شل در این جادوی کامپیوتری تنها نیست و زمینشناسان را در کنار خود دارد. این شرکت در دورهای که قیمت نفت با افت شدید همراه بود، به همراه زمینشناسان برنامههای بسیاری برای کاهش هزینهها اجرایی کرد.

در حال حاضر این فرآیند استخراج نفت و گاز است که بیش از هر چیز دیگر مورد توجه تکنولوژیهای دیجیتالی قرار گرفته است. حفاری در صنعت نفت به این صورت است که معمولا کیلومترها پایینتر از سطح صخرهای زمین، جایی که دهانه چاه و لولهها قرار دارند رخ میدهد و این فعالیت معمولا برای مدتی طولانی ادامه پیدا میکند. اما بیکر هیوز، یک شرکت خدمات نفتی، به تازگی تکنولوژیای را توسعه داده است که «اولین مته خودکار» نامیده میشود. این مته به شکل خودکار قادر به تنظیم خود با ماهیت صخرههایی است که قرار است در آن به حفاری بپردازد. موسسه مک کینزی نیز میگوید: روباتهای زیر دریایی نیز در حال رفع مشکلاتی در اعماق آب هستند. در روی آب نیز تلاشهای فراوانی برای کاستن از نیروهای انسانی و دستگاهها برای بهبود ایمنی در صنعت پرخطر نفت در جریان است.

اما فناوریهای دیجیتالی در صنعت نفت چقدر فراگیر شدهاند؟ یک حفار کهنهکار در این رابطه به موسسه مشاورهای وود مکنزی گفته است که روی پلتفرم اجرایی خود هیچ اتوماسیون جدیدی ندارد. برخی دیگر نیز میگویند که بیشتر سکوهای نفتی در خلیج مکزیک به شکل نیمه اتوماتیک و از راه دور کنترل میشوند. این در حالی است که مهندسان نفت در هوستون با استفاده از اطلاعات لحظهای که از سکوهای نفتی ارسال میشود تصمیمگیری میکنند و به این ترتیب هزینههای رفتوآمد آنها به سکوهای نفتی به وسیله هلیکوپتر حذف میشود. در این زمینه متخصصان و مشاوران فناوریهای دیجیتالی میگویند: هدف رساندن اطلاعات به کارشناسان است، نه رساندن کارشناسان به اطلاعات. به این ترتیب به نظر میرسد انگیزههای فراوانی برای بینیاز کردن مهندسان نفتی و هلیکوپترها از رفتن به دکلهای نفتی وجود دارد.

با این حال استفاده گستردهتر از دادهها، سنسورها و تجهیزات دیجیتالی میتواند چالشهای جدیدی برای صنعت نفت ایجاد کند. به این ترتیب صنعت نفت باید خود را برای پیشرفت در زمینههایی مانند امنیت سایبری آماده کند. در واقع با ورود صنعت نفت به عصر «دیجیتال»، سرمایهگذاریهای جدید برای ایجاد زیرساختهای امنیتی به منظور پیشگیری از سرقت اطلاعات ضروری به نظر میرسد.

خروج از کما

با تحولاتی که اخیرا در صنعت حفاری مشاهده شده است، به نظر میرسد صنعت نفت بهطور کلی، در حال برخاستن از خواب و مواجهه با واقعیت دیجیتالی شدن و اتوماسیون صنعتی است. به این ترتیب شرکتهای فناوری و مشاوران این حوزه در حال طرح مفاهیم جذابی مانند «نفت دیجیتال» و «میدانهای نفتی در آینده» هستند. برخی کارشناسان در این زمینه معتقد هستند که «فناوریهای دیجیتال» انقلاب بعدی صنعت نفت پس از انقلاب شیل هستند که از یک دهه گذشته تا کنون تولید نفت و گاز را در آمریکا دگرگون کرده است.

بر اساس این گزارش، زمانی شرکتهای بزرگ نفتی در خط مقدم دیجیتالی شدن فناوریها قرار داشتند و در لرزهنگاری و استفاده از ابر رایانهها برای پیدا کردن منابع جدید نفتی پیشرو بودند. اما در طول یک دهه گذشته اولویتها تغییر کرد، به خصوص زمانی که قیمت نفت تا بیش از بشکهای 100 دلار رشد کرد. در این زمان مهمترین هدف اکتشاف و استخراج، تولید نفت بیشتر بدون توجه به هزینه آن بود. در واقع رسیدن قیمت نفت به حدود 100 دلار در سالیان گذشته به مانعی برای توسعه تکنولوژی در صنعت نفت بدل شده بود، چراکه تولیدکنندگان در قیمتهای بالا توسعه میادین نفتی توجیه اقتصادی داشتند و تولیدکنندگان با سرعت کمتری به سوی کاهش هزینههای خود قدم برمیداشتند. مدیر اجرایی شرکت ایبیبی(EBB) که یک شرکت اتوماسیون سوئدی-سوئیسی است، در این زمینه میگوید: صنعت نفت برای فعالیتهای اکتشافی خود به سختی از 5 درصد از دادههای لرزهنگاری بهره میبرد. همچنین به گزارش موسسه مشاورهای مک کینزی، در طول دوره تولید نفت، کمتر از یک درصد از اطلاعات و دادههای نفتی به دست افراد تصمیمگیر برای تولید نفت میرسد.

با افت قیمت نفت در سالهای اخیر مجددا توجه مهندسان به کاهش هزینههای فرآیند تولید جلب شده است. اما افت قیمتها در سالهای اخیر بهعنوان محرکی برای اقدام به کاهش هزینههای تولید عمل کرده است. حال پیشرفت تکنولوژی در صنعت نفت مجددا سرعت گرفته بهطوریکه بسیاری منتظرند با ظهور و گسترش تکنولوژیهای جدید انقلاب دوم نفتی رقم بخورد. انقلابی که تولید نفت را این بار در هر قیمتی ممکن میکند.