سایه روشن‌های صنعت نفت ایران

تلخیها به دوران تحریمها باز میگشت که گلوگاه صادرات و تولید نفت ایران را میفشرد و صنعت نفت را به رکود برده بود و روزگار شیرین صنعت نفت ایران نیز با رفع تحریمها و اجرایی شدن برجام آغاز شد. سرعت رشد تولید و صادرات نفت ایران در دوران پسابرجام به قدری بالا بود که همه کارشناسان سازمان‎های بینالمللی نفت را در بهت فرو برد. این شد که به گفته مسوولان کشور صنعت نفت به ویترین تاثیرات برجام تبدیل شد. صادرات نفت ایران در مدت کمتر از یک سال پس از برجام به بیش از دو برابر سطح دوران تحریمها رسید و تولید روزانه نفت نیز بیش از یک میلیون بشکه افزایش یافت. پیش از اجرای برجام، همه موسسات و کارشناسان بینالمللی بازار نفت بر این باور بودند که ماهها زمان لازم است که ایران به سطح تولید و صادرات پیش از تحریمها باز گردد.

اما وزیر نفت کشور، بیژن زنگنه حرف دیگری میگفت. او بارها و بارها پیش از توافق ایران و غرب اعلام کرد تنها 6 ماه زمان لازم دارد که صادرات و تولید نفت کشور را به سطح پیش از تحریمها باز گردند و در عمل دیده شد وعده وزیر نفت ایران عملی شد نه آنچه که کارشناسان بینالمللی پیشبینی میکردند. صادرات نفت ایران از ژانویه 2016 با شیب تندی رو به افزایش گذاشت. اولین محموله نفت ایران به مقصد اروپا در کمتر از یک ماه پس برجام راهی آبهای آزاد شد و صادرات نفت به کشورهای آسیایی رو به رشد گذاشت. در حال حاضر صادرات نفت به پالایشگاههای اروپایی به بیش از 700 هزار بشکه در روز رسیده و در عین حال حدود دو میلیون بشکه در روز نفت ایران راهی کشورهای آسیایی میشود. از این رو میتوان گفت سطح صادرات نفت ایران فراتر از سطح پیش از تحریمها است.

میزان صادرات نفت کشور اکنون فراتر از سطح پیش از تحریمها است و این امررا میتوان بزرگترین دستاورد دولت تدبیر و امید در حوزه نفت و پتروشیمی دانست.دولت یازدهم درشرایطی روی کار آمد که تحریم نفتی صادرات و تولید نفت کشور را قفل کرده و مهمترین شریان درآمدی کشور در آستانه مسدود شدن بود. اثرات زیان بار و سایه شوم تحریمها تا جایی رسید که بسیاری از کارشناسان بینالمللی بازار نفت معتقد بودند که ماهها طول خواهد کشید تا ایران به سطح تولید و صادرات پیش از تحریم ها بازگردد.اما شیب تند صادرات و تولید نفت موجب شد تا طی مدت کوتاهی محمولههای نفتی ایران به مقاصد کشورهای اروپایی و آسیایی ارسال شود. با این همه صنعت نفت کشور در قالب برنامه ششم توسعه نیازمند جذب سرمایه 200 میلیون دلاری است تا بتوانند موتور توسعه این صنعت را برای سالهای پیشرو به حرکت درآورد.

متوسط صادرات روزانه نفت ایران در سالهایی که هنوز تحریمها شدت نیافته بود، یعنی پیش از 2011، حدود 5/ 2 میلیون بشکه بود. بر اساس آمار دبیرخانه اوپک، در سال 2010 که آخرین سال پیش از تنگ شدن حلقه تحریمها محسوب میشود، ایران روزانه 583/ 2 میلیون بشکه نفت صادر کرده که از این مقدار حدود 878 هزار بشکه به اروپا و ترکیه و 57/ 1 میلیون بشکه به کشورهای آسیایی صادر شده است. در این میان کشورهای آفریقایی نیز به طور میانگین روزانه 134 هزار بشکه از کشورمان نفت وارد میکردند.

اما در میانههای سال 2011 تحریمهایی علیه کشور وضع شد که متفاوت از تحریمهای گذشته بود و برای اولین بار به طور مستقیم فروش نفت ایران را نشانه گرفته بود. به گفته کارشناسان دور آخر تحریمهایی که علیه ایران وضع شد، هوشمندانه بود. به این معنا به جای اینکه جلوی فروش یا تولید نفت ایران را بگیرد، مانع از خرید نفت از کشورمان میشد. بر اساس این تحریمها هیچ شرکت یا پالایشگاه در اتحادیه اروپا اجازه نداشت از ایران نفت خریداری کند و به کشورهای آسیایی نیز گفته شد بود که باید هر 6 ماه یک بار میزان واردات نفت خود از ایران را 20 درصد کاهش دهند. با وجود اینکه مسوولان وقت کشور اعلام میکردند که عدم خرید نفت از ایران ممکن نیست، اما خریداران اروپایی در ظرف تنها چند ماه یعنی تا ابتدای سال 2012 واردات از ایران را به طور کامل متوقف کردند. در سال 2011 روزانه 780 هزار بشکه به قاره اروپا و ترکیه و 63/ 1 میلیون بشکه به کشورهای آسیایی نفت صادر شد. با واردات 123 هزار بشکهای آفرقای جنوبی، مجموع صادرات نفت ایران در سال 2011 به 53/ 2 میلیون بشکه در روز رسید.

کشورهای اروپایی در سال 2012 خرید نفت از ایران را متوقف کردند و تنها ترکیه حدود 160 هزار بشکه در روز از ایران نفت میخرید. در این سال ایران برای جبران توقف واردات کشورهای اروپایی، سعی کرد از بازار رو به رشد کشورهای آسیایی استفاده بیشتری کند. در سال 2012 تقاضای نفت منطقه آسیا و پاسفیک به 75/ 28 میلیون بشکه در روز رسیده بود که نسبت به سال پیش از آن یک میلیون بشکه رشد داشت. در این سال صادرات نفت ایران به کشورهای آسیایی به 839/ 1 میلیون بشکه در روز رسید و در مجموع 1/ 2 میلیون بشکه نفت به فروش رساند که نسبت به سال 2011 حدود 450 هزار بشکه کمتر بود.

اما کار به اینجا ختم نشد. در واقع غرب فشار به کشورهای آسیایی برای کاهش خرید نفت از ایران را بیشتر کرد. از این رو سال 2013 با کاهش خرید نفت کشورهای آسیایی سال سقوط صادرات نفت ایران شد. در این سال کشورهای آسیایی خرید خود از ایران را به حدود یک میلیون بشکه در روز رساندند و ترکیه نیز تنها 120 هزار بشکه از کشورمان نفت خریداری کرد. کشورهای آفریقایی نیز خرید نفت از ایران را متوقف کردند. از این رو در سال 2013 صادرات نفت ایران با 43 درصد افت به 2/ 1 میلیون بشکه در روز رسید. با این حال متوسط صادرات نفت در این سال بیانگر وخامت اوضاع نیست. در واقع نگاهی به متوسط ماهانه واردات نفت از سوی کشورهای آسیایی نشان میدهد که آنها با سرعت بسیاری در حال کاهش خرید از ایران بودند. به طوریکه در میانههای سال 2013 و پیش از آغاز به کار دولت یازدهم با وجود فصل گرما و اوج تقاضای فصلی برای نفت، صادرات نفت ایران به حدود 700 هزار بشکه در روز رسیده بود.

از این رو دولت یازدهم اولین اقدام را مذاکره با غرب برای توافق بر سر اختلافات هستهای قرار داد. در ظرف کمتر از 100 روز در دولت یازدهم توافقی با غرب شکل گرفت که «توافق ژنو» نام گرفت و بر اساس آن مقرر شد که میزان صادرات نفت ایران در حدود یک میلیون بشکه در روز باقی بماند و کاهش خرید از ایران متوقف شد. آنطور که وزیر امور خارجه کشورمان، محمد جواد ظریف روایت میکند، در صورت نبود توافق ژنو و اجرایی شدن قانون کنگره آمریکا در مرداد 92، متوسط صادرات نفت ایران در سال 2013 به کمتر از یک میلیون بشکه در روز میرسید و روند کاهشی خرید نفت از ایران تا آنجا پیش میرفت که در ژانویه سال جاری میلادی خرید نفت از ایران به طور کامل متوقف میشد. حتی اگر قانون کنگره اعمال نمیشد و تنها با همان قانون کاهش 20 درصدی خرید نفت از ایران در هر 6 ماه، در حال حاضر صادرات نفت کشور حدود 200 هزار بشکه در روز و مانند سالهای آخر حکومت صدام حسین در عراق به شکل نفت در برابر غذا و دارو به فروش میرسید.

با این حال توافق ژنو مانع از کاهش مداوم صادرات نفت از ایران شد و تا پیش از اجرایی شدن برجام در ژانویه 2015 میزان صادرات نفت کشور به طور متوسط بین یک تا 2/ 1 میلیون بشکه در روز باقی ماند. اما درخصوص میزان تولید نفت کشور نیز وضع بر همین منوال بود. در واقع از آنجایی که تولید نفت ایران به میزان صادرات آن وابسته است، با کاهش صادرات کشور مجبور شد تولید را نیز کاهش دهد. از این رو تولید نفت ایران از حدود 7/ 3 میلیون بشکه در روز در سال 2011 در سال 2012 به کمتر از 3 میلیون بشکه و در سال 2013 به حدود 6/ 2 میلیون بشکه در روز رسید. در واقع به غیر از حدود 7/ 1 میلیون بشکه مصرف داخلی، کمتر از یک میلیون بشکه نیز برای صادرات نفت استخراج می‎شد.

جهش نفت در پسابرجام

پیش از اجرای برجام، همه موسسات و کارشناسان بینالمللی بازار نفت بر این باور بودند که ماهها زمان لازم است که ایران به سطح تولید و صادرات پیش از تحریمها باز گردد. اما وزیر نفت کشورمان، بیژن زنگنه حرف دیگری میگفت. او بارها و بارها پیش از توافق ایران و غرب اعلام کرد تنها 6 ماه زمان لازم دارد که صادرات و تولید نفت کشور را به سطح پیش از تحریمها باز گرداند و در عمل دیده شد وعده وزیر نفت ایران عملی شد نه آنچه که کارشناسان بینالمللی پیشبینی میکردند.  صادرات نفت ایران از ژانویه 2016 با شیب تندی رو به افزایش گذاشت. اولین محموله نفت ایران به مقصد اروپا در کمتر از یک ماه پس از برجام راهی آبهای آزاد شد و صادرات نفت به کشورهای آسیایی رو به رشد گذاشت. در حال حاضر صادرات نفت به پالایشگاههای اروپایی به بیش از 700 هزار بشکه در روز رسیده و در عین حال حدود دو میلیون بشکه در روز نفت ایران راهی کشورهای آسیایی میشود.

از این رو میتوان گفت سطح صادرات نفت ایران فراتر از سطح پیش از تحریمها است. سید محسن قمصری، مدیر سابق امور بینالملل شرکت ملی نفت پیش از این در گفتگو با تجارت فردا از بخشی از رموز رشد سریع صادرات نفت ایران پرده برداشته است. او با بیان اینکه تحریمها یک جنگ اقتصادی بود، میگوید: «بسیاری از اقدامات خاص در پنهانکاری کامل انجام شد. در واقع حدود یک سال و نیم پیش از اینکه مذاکرات به نتیجه برسد، اقدامات و مذاکرات را برای انعقاد قراردادهای جدید فروش نفت آغاز کرده بودیم. البته با این تفاهم و توافق طرفین که مادامی که تحریمها وجود دارد، قراردادها اجرایی نشود.» بنابراین به گفته قمصری در زمان امضای برجام بسیاری از قراردادهای فروش نفت امضا و حدود 80 درصد راه طی شده بوده است. وی میگوید: «اگر ما صبر میکردیم تا تحریمها برداشته شود و سپس کار را شروع میکردیم، به یقین بیش از یک سال زمان میبرد تا افزایش صادرات ایران محقق شود.»؛ یعنی همان میشد که خارجیها پیشبینی میکردند.

در این بین، تولید نفت کشور نیز رشد سریعی را تجربه کرد و باوجود اینکه گفته میشد از سرگیری تولید از چاههایی که در دوران تحریم بسته شدهاند، امر دشواری است؛ اما ایران به سرعت به رشد تولید دست یافت و آن را مدیون مهندسان و مدیرانی بود که در دوران تحریم اجازه نداده بودند که چاهها آسیب ببینند و با افت تولید مواجه شوند. حال تولید نفت کشور نیز بر اساس دادههای منابع ثانویه اوپک به 8/ 3 میلیون بشکه رسیده که بیشترین سطح ظرف 5 سال اخیر است. با این حال چه کارشناسان و چه مسئولان کشور بر این باورند که تولید و صادرات نفت از این پس تغییر چندانی نخواهد داشت. مگر اینکه سرمایه 200 میلیارد دلاری که در قالب برنامه ششم توسعه برای صنعت نفت در نظر گرفته شده در سالهای آتی به کشور جذب شود و موتور صنعت نفت مجددا به حرکت درآید. در عین حال همگان میدانند که این مهم محقق نمیشود مگر در نبود سایه شوم تحریمها و تعاملی مثب و سازنده با جهان.