اتحاد بزرگان نفتی در فاز جدید

پس از تلاش اوپک برای اجرای طرح کاهش تولید نفت به منظور پایان دادن به یک دوره سه ساله کاهش قیمت، روسیه بهعنوان نماینده 11 کشور غیرعضو اوپک را با توافق نخست اوپک در تاریخ 30 نوامبر 2016 همراهی کرد تا در کنترل عرضه نفت خام به بازار نقشآفرینی کند. روسیه در ادامه مسیر نیز اوپک را تنها نگذاشت چراکه این کشور نیز مانند دیگر کشورهای عضو اوپک به قیمتهای بالاتری برای نفتخام نیاز داشت. بزرگترین تولیدکننده نفت غیرعضو اوپک، با وجود اینکه پایبندی چشمگیری به تعهدات کاهش تولید نداشت، در دور دوم توافق کاهش تولید برای 9 ماه دیگر با اوپک همراه شد و اعلام کرد هر اقدامی که نیاز باشد برای کنترل بیشتر بازار به همراه عربستان سعودی انجام خواهد داد. این همراهی باعث شد تا چهارشنبه گذشته، بارکیندو در مسکو اعلام کند «یک طلاق در انتظار این ازدواج نیست.» نواک نیز در پی دیدار با دبیرکل اوپک گفت: ممکن است جلسات مشترک وزرای نفت کشورهای عضو و غیرعضو اوپک حتی پس از پایان توافق کاهش تولید، یک بار یا دو بار در سال برگزار شود.

وزیر نفت روسیه در ادامه تاکید کرد: بدون شک پس از پایان اجرای توافق کاهش تولید و بازگشت تعادل به بازار نفت، ما کار و تعامل با اوپک را ادامه خواهیم داد. اما آیا این کار و تعامل به معنای تمایل روسیه برای عضویت در اوپک است؟ چنانچه پاسخ سوال یاد شده مثبت باشد، چالشهایی به همراه خواهد داشت که در نهایت مخالفانی را در برابر موافقان پیوستن روسیه به اوپک قرار میدهد. در شرایطی که ممکن است ورود روسیه به اوپک از بیرون باعث قویتر جلوه دادن این سازمان شود، از درون چالشهایی را به همراه میآورد که ممکن است حیات این سازمان را به خطر بیندازد. اینکه پس از ورود روسیه به اوپک کدامیک از کشورهای عربستان یا روسیه رهبر بالقوه اوپک خواهند بود، نخستین چالشی است که ورود این غول نفتی به اوپک با خود به همراه میآورد. در حال حاضر عربستان سعودی با صادراتی حدود 5/ 7 میلیون بشکه در روز در حالی صادرکننده بزرگتری نسبت به روسیه است که از طرفی روسیه در تولید روزانه نفت خام شانه به شانه رقیب عرب میزند. در حال حاضر روسیه نزدیک به 11 میلیون بشکه نفت خام در روز تولید میکند (در حالیکه تولید نفت خام عربستان در پی تعهد به کاهش تولید به کمتر از 10 میلیون بشکه در روز رسیده است) که به علت نیاز داخلی، تنها 5/ 4 میلیون بشکه از آن را صادر میکند.

با توجه به چالش یاد شده، برخی کارشناسان عقیده دارند بهتر است مانند آنچه در یک سال گذشته شاهد بودیم، روسیه بدون اینکه در اوپک عضویت داشته باشد، به همکاری خود با این سازمان در زمینه مدیریت عرضه نفت خام به بازار جهانی ادامه دهد. به این ترتیب کارشناسانی که مخالف پیوستن روسیه به اوپک هستند، عقیده دارند در شرایطی که اوپک موفق به جلب همکاری بزرگترین تولیدکننده نفت غیرعضو اوپک در طرح کاهش تولید شده است، بهتر است کماکان این رابطه را حفظ کند زیرا اگرچه روسیه پایبندی کاملی به تعهدات کاهش تولید نداشته، دستکم سطح استخراج خود را نیز افزایش نداده است. در هر صورت همراهی روسیه امتیاز خوبی برای اوپک بهشمار میرود زیرا تا پیش از این روسیه نهتنها برای تنظیم بازار و تعدیل قیمتها در زمان افزایش عرضه با اوپک همکاری نمیکرد، بلکه با افزایش تولید خود در زمانهایی که اوپک با کاهش عرضه سعی در ایجاد رشد قیمت داشت، نهایت بهره را از شرایط میبرد.

ژست خصوصیسازی نفت در روسیه

در شرایطی که صحبتهای بارکیندو و نواک در رابطه با «مشارکت رسمی روسیه در اوپک» نشانههایی از پیوستن روسیه در سازمان کشورهای تولیدکننده نفت را به همراه دارد، برخی کارشناسان با اشاره به اینکه تولید نفت در روسیه برخلاف کشورهای عضو اوپک صددرصد دولتی نیست؛ پیوستن روسیه به اوپک را با اما و اگرهایی همراه میکنند. محمود خاقانی، کارشناس نفت و گاز بینالملل از جمله این کارشناسان است.

خاقانی در این زمینه میگوید: عضویت روسیه در اوپک بسیار بعید است و یک دلیل عمده آن این است که در روسیه تولید نفت و گاز با شرکتهایی است که با شرکای بینالمللی همچون اکسونمبیل، بیپی، شل و... همکاری میکنند و دولت سهمی اندک در تولید نفت دارد. این کارشناس در ادامه با تاکید بر اینکه ورود روسیه به اوپک نفعی برای عربستان سعودی و متحدانش ندارد و بین این دو رقابتی سنگین ایجاد میکند، میگوید: به هر حال روسیه تولیدکنندهای بزرگ است که شبکهای وسیع از تولید و عرضه را دارا است و عضویت این کشور میتواند به معنای کمرنگ شدن نقش عربستان باشد، بنابراین طبیعی است که رهبر فعلی اوپک از این پیوند استقبال نکند. در حال حاضر حدود 10 هزار حلقه چاه فعال در روسیه وجود دارد که توسط شرکتهایی نیمهخصوصی اداره میشود. از دیگر سو ژست روسیه بهعنوان کشوری توسعهیافته که صنعت نفت آن به بخش خصوصی واگذار شده است، به احتمال زیاد مانع از ورود رسمی این کشور به سازمانی میشود که صنعت نفت کشورهای عضو آن رسما در اختیار دولتها قرار دارند.

به این ترتیب کارشناسان عقیده دارند همینکه روسیه با اوپک هماهنگ است و در زمینه کنترل تولید همکاری میکند، اتفاقی خوب بهشمار میرود زیرا چنانچه کشورهای عضو اوپک بهتنهایی طرح کاهش تولید را اجرایی میکردند، خطر از بین رفتن بازار آنها توسط روسیه جدی بود. هرچند حالا نیز بین عربستان سعودی و روسیه بر سر کسب بازارهای هدف یکدیگر در اروپا و آسیا رقابت است، اما بهنظر میرسد چنانچه روسیه در ائتلاف کاهش تولید عضویت نداشت، شاهد رقابتی بسیار سنگینتر و یکجانبهتر در بازار نفت بودیم. رقابت بین روسیه و عربستان سعودی در حالی احتمالا با عضویت روسیه در اوپک نیز بر سر رهبری این سازمان سنگینتر میشد که عربستان در زمینه ذخایر نفتی مهرهای سنگینتر از روسیه است. بر اساس اطلاعات موجود عربستان سعودی در حالی با استفاده از تکنولوژیهای موجود در این کشور توان استخراج 270 میلیارد بشکه از ذخایر نفت خام درجای این کشور را دارد که روسیه قادر به استخراج 90 میلیارد بشکه نفت خام از ذخایر نفت درجای خود است که این به معنای کمتر بودن حجم ذخایر درجای نفت خام این کشور نسبت به عربستان است. در این زمینه ایران نیز در سطحی بالاتر از روسیه قرار دارد چراکه کشورمان با دارا بودن بیش از 700میلیارد بشکه نفت خام درجا، با تکنولوژی فعلی برای استخراج 157میلیارد بشکه توانایی دارد.

روسیه مکمل ایران در اوپک

اگرچه کارشناسان با اشاره به دو دلیل عمده کمرنگ شدن نقش عربستان در اوپک و ادعای خصوصی بودن تولید نفت در روسیه، پیوستن این غول نفتی به اوپک را غیرممکن میدانند؛ اما چنانچه این کشور رسما وارد اوپک شود، چه اتفاقی برای موقعیت ایران در اوپک رخ خواهد داد؟ خاقانی در پاسخ به این پرسش، با اشاره به انتخابات 29 اردیبهشت ماه سال جاری و حمایت پررنگ مردم از دولت اعتدال و امید، عقیده دارد: با پشتوانه مردمی که دولت دوازدهم بهدست آورد، روسیه چه عضو اوپک بشود و چه نشود، تغییری برای جایگاه قدرتمند ایران در اوپک ایجاد نمیشود زیرا به خصوص پس از انتخابات ریاست جمهوری، نقش ایران در اوپک بیش از پیش تثبیت شد.

با این حال برخی دیگر از کارشناسان عقیده دارند از آنجا که عربستان سعودی به همراه متحدان خود در حاشیه خلیج فارس حدود نیمی از تولیدات اوپک را تشکیل میدهند، ورود روسیه به اوپک میتوانست منجر به ایجاد توازن در قدرت کشورهای عضو شود زیرا ورود روسیه قطعا به اتحاد این کشور با ایران منجر میشد. پیش از این بحث همکاری بلندمدت ایران و عراق در بلندمدت به منظور مقابله با قدرتگیری بیش از اندازه عربستان سعودی در اوپک مطرح بود. به این ترتیب چنانچه هرکدام از دو کشور ایران و عراق میتوانستند طی برنامهای بلندمدت روزانه 7 میلیون بشکه نفت خام تولید داشته باشند، مجموع این تولید 14 میلیون بشکهای میتوانست در مقابل قدرت تولید عربستان سعودی و همپیمانانش اثرگذاری داشته باشد.

با تمام این تفاسیر و با توجه به پیچیدگیهایی که عضویت احتمالی روسیه در اوپک به همراه خواهد آورد، کارشناسان ورود رسمی روسیه به اوپک را بعید ارزیابی میکنند. آنها عقیده دارند همین همکاری دورادور که باعث شده است روسیه بهعنوان کشوری قدرتمند در تولید نفت که همواره در مقابل تصمیمات اوپک خودمختار بوده است، با این سازمان همکاری داشته باشد، بهترین حالت همکاری میان این دو است.