مسیر ناهموار جهانی شدن خودروسازی ایران

هرچند قراردادهای خارجی و به تبعیت از آن حضور خودروسازان معتبر میتواند روند جهانی شدن خودروسازی ایران را تسریع کند، اما چالشهای ساختاری مانع از دستیابی به اهداف متمرکز در این زمینه شده است. بر این اساس پیشبینی میشود که اگر صنعت خودرو در سالهای آتی نتواند به رفع چالشهایی همچون دولتی بودن، انحصار و عدم رقابتپذیری و همگرایی پایان دهد، با وجود سرمایهگذاران خارجی هم بهطور حتم از گردونه رقابتهای بینالمللی حذف خواهد شد. در حال حاضر خودروسازان جهانی با گذر از چالشهایی که بر امور تولید متمرکز است، بیشتر توجه خود را بر نوآوری با تکیه بر ارتقای تکنولوژی، مشتری گرایی و پیروزی بر رقبا معطوف کردهاند و این در شرایطی است که خودروسازی ایران پس از گذشت نیم قرن از فعالیت خود هنوز درگیر موضوعات پیش پا افتادهای در امور تولید است.

حال این سوال مطرح است که چرا ایران طی این سالها نتوانسته خود را از گرداب «مشکلات حاشیهای» برهاند و راه توسعه را در پیش گیرد؟ در پاسخ به این سوال برخی کارشناسان عنوان میکنند که هرچند با لغو تحریمها و باز شدن فضای اقتصادی کشور بهنوعی رقابتی شدن بازار خودرو بهواسطه حضور شرکای جدید خودروسازی محتمل به نظر میرسد، اما حاکمیت تفکر دولتی مانع از توسعه این صنعت شده است. به این ترتیب تا زمانی که دولت همچنان علاقهمند به حضور در دومین صنعت خودرو کشور است حتی با وجود شرکای خارجی نیز نمیتوان به جهانی شدن آن دل بست. در این بین همانطور که در افق 1404 کسب رتبه یازدهم خودروسازی در جهان، پنجم در آسیا و نخست در منطقه پیشبینی شده به همان موازات باید مشکلات ساختاری نیز هموار شود تا ایران به جایگاه واقعی خود در خودروسازی دست یابد.

از سوی دیگر در شرایطی که ایران قصد پیوستن به سازمان تجارت جهانی را دارد ادامه فعالیت کنونی خودروسازی کشور نمیتواند این صنعت را برای رویارویی با چالشهای استانداردسازی سازمان یاد شده آماده کند.اما همانطور که مشخص است حرکت به سمت خودروساز شدن یا تولید خودروهای رقابتپذیر در عرصه جهانی از جمله آمال و آرزوهای دستاندرکاران صنعت خودرو کشور است. با وجود این خودروسازی ایران هیچ گاه نتوانسته متناسب با اهداف و برنامههای تعیین شده در این زمینه پیش برود؛ چرا که همواره این صنعت با چالشهایی مواجه بوده است؛ چالشهایی که بهنظر میرسد بیشتر از آنکه ناخواسته و در جریان روند حرکت بر ریل توسعه صورت گرفته باشند؛ چالشهایی خود خواستهاند که نشات گرفته از درون این صنعت است.

بررسی عملکرد صنعت خودرو طی دهههای گذشته نشان میدهد خودروسازان داخلی همواره با چالشهایی چون نبود استراتژی مشخص، مدیریت دولتی، قدیمی بودن زیرساختهای تولیدی، انحصار، نبود دانش روز و تکنولوژی مواجه بوده است. مسائلی که شالوده آنها ریشه در ساختار درونی صنعت خودرو کشور دارد و همین مسائل شکلگیری چالشهای دیگر چون قیمت بالا و کیفیت پایین را در این صنعت رقم زده است؛ هر چند خودروسازان بخشی از مسائل و مشکلات این روزهای خود را ناشی از تشدید تحریمها در اوایل دهه 90 میدانند؛ اما بررسی نحوه عملکرد و برنامهریزی خودروسازان نشاندهنده وجود زخمهای ساختاری و کهنهای است که در دوران تحریم دهن باز کرد و همین موضوع چالش بزرگتری چون عدم رضایت مشتریان از تولیدات صنعت خودرو کشور را رقم زد.

در این بین اما بررسی وضعیت خودروسازان خارجی نشاندهنده تفاوت در جنس مسائل و چالشهای پیشروی آنهاست. بهعبارت بهتر، چالشهای موجود در صنعت خودرو هیچگونه همخوانی با مسائل پیشروی خودروسازان جهانی ندارد. در شرایطی صنعت خودرو ایران همچنان با مشکلات ساختاری دست و پنجه نرم میکند که خودروسازان جهانی درگیر چالشهای محیطی هستند که به اعتقاد کارشناسان این وضعیت نیز ناشی از توسعهیافتگی آنهاست.

چالشهای جهانی صنعت خودرو

در حال حاضر صنعت خودرو با سابقه 120 ساله یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین صنایع در رشد و توسعه صنعتی کشورها به حساب میآید. یکی از اصلیترین نقاط قوت این صنعت ارتباطهای پسین و پیشین آن با سایر بخشهای اقتصادی و اجتماعی کشورها است. به همین دلیل از صنعت خودرو در جهان بهعنوان روح تولیدی و حرکتآفرینی یک جامعه یاد میشود؛ چراکه این صنعت اثر بسیاری در سهم اشتغال در کشورهای مختلف دارد. در شرایطی که مزایای صنعت خودرو بر هیچکس پوشیده نیست، اما تولید خودرو در مقاطع مختلف با چالشهایی نیز همراه بوده است.

بررسی سیر تکوینی صنعت خودرو در جهان از روز تولد این صنعت تاکنون هر چند نشان از فراز و نشیبهای بسیار این بخش دارد اما نشاندهنده آن است که برنامهریزی نقش مهمی در تحقق اهداف خودروسازان داشته است؛ بهطوریکه بعد از تولد صنعت خودرو و فراهم شدن زیرساختهای اجتماعی لازم شاهد ایجاد زیرساختهای اولیه خودرو در کشورهای مختلف و توسعه یافته بودیم که این موضوع تولید انبوه و متنوع خودروسازان جهانی را رقم زد. تداوم گسترش زیرساختها در خودروسازیها و ظهور بازیگران جدید موجب شد که خودروسازان رویههای جدید چون ادغام را اتخاذ کنند تا قدرت رقابتپذیری خود را افزایش دهند. در این بین هر چند مسائل سیاسی جهانی همچون جنگهای جهانی نیز سایه سنگین خود را بر این صنعت قرار میداد اما خودروسازان همسو با تحولات تکنولوژی به توسعه فناوری در محصولات خود پرداختند.

به رغم آنکه خودروسازان جهانی با گذشت زمان، به سمت استفاده از نوآوریهای مبتنیبر فناوری حرکت کردندو همواره تلاش داشتند توسعه ساختار و بازار خود را همسو پیش ببرند اما به دنبال جهانی شدن و توسعه کارخانههای تولیدی خودروسازان با چالشهایی جدی مواجه شدند. چالشهایی که تاکنون نیز پیشروی آنها است. بر این اساس اضافه ظرفیت ساختاری، اشباع بازارها و افزایش انتظارات مشتریان به دلیل تنوعطلبی از جمله چالشهایی است که هزینههای بسیاری را بر دوش خودروسازان قرار داده است.

از آنجا که خودروسازی جهانی هزینهبر است بنابراین یکی از چالشهای خودروسازان در شرایط کنونی افزایش سرمایه برای به روز کردن ماشینآلات و تکنولوژیهای جدید است. چرا که رشد سریع تکنولوژی در عصر حاضر، لزوم تطبیق و بهکارگیری این تکنولوژی قبل از رقبا را افزایش داده است. در این بین اما خودروسازان جهانی با مسائل دیگری نیز مواجه هستند و آن چالش مسائل زیستمحیطی است؛ اهمیت سوخت و آلودگی هوا از یکسو و استفاده صحیح از انرژیهای فسیلی موجب شده خودروسازان هزینههای بسیاری برای تولید محصولات جدید با سوخت غیرفسیلی داشته باشند و همین موضوع در شرایط کنونی بر چالشهای مالی و تحقیقاتی آنها افزوده است.

وضعیت خودروسازی ایران در مقایسه با جهان

در حالی که روند توسعه صنعت خودرو جهان نشان از وجود برنامهریزی مشخص مبتنی بر آیندهنگری دارد، اما بررسی سیر تکوینی صنعت خودرو در ایران از ابتدا تاکنون حکایت از آن دارد که صنعت خودرو کشورمان همواره دل در گرو بقا داشته است؛ بنابراین اصل مهم و اساسی برای خودروسازان داخلی صرفنظر از بقا، حفظ وضع موجود بوده است. بر همین اساس هر چند در شرایط کنونی خودروسازان جهانی با واگذاری برخی فعالیتهای مونتاژکاری به فعالیت جدی در بخش تحقیق و توسعه محصولات جدید خود میپردازند، اما خودروسازان ایرانی همچنان با مشکلات ساختاری و کهنه دست و پنجه نرم میکنند. به این ترتیب، خودروسازی ایران در کنار همه مزیتهایی که دارد با چالشهایی مواجه است که باعث شده نتواند از ظرفیتهای خود به درستی استفاده کند.

مهمترین این چالشها نداشتن برنامه مشخص برای آینده است. در حالی سیاستگذار در سند چشمانداز مشخص کرده که صنعت خودرو ایران با طی مسیر توسعه بهعنوان یک خودروساز در عرصه جهانی به رقابت بپردازد، اما عملکرد خودروسازان چنین چیزی را نشان نمیدهد. در این میان چالش مهم فضای کسبوکار تحمیل شده به این صنعت و دخالتهای دولت در روشهای مدیریت و انتصابات نیز بر دامنه مشکلات افزوده است. هرچند بررسی واگذاری شرکتهای خودروساز نشان میدهد دولت ظاهرا در واگذاری سهم خود در صنعت خودرو به بخش خصوص موفق بوده است، اما در عمل صنعت خودرو به یک بنگاه اقتصادی نیمهخصوصی با مدیریت و بدنهای دولتی تبدیل شده است. بر همین اساس دولتی بودن تصمیمات و مدیریت در این صنعت یکی از چالشهای اساسی است که خودروسازان جهانی با آن بیگانهاند. اهمیت این موضوع از آن رو است که مدیریت دولتی حاکم بر صنعت خودرو موجب شده که این صنعت نتواند در فضای رقابتی گام بردارد؛ بنابراین عمده قوانین و تصمیمات در راستای حمایت از خودروسازان است؛ موضوعی که قطعا قدرت رقابتی را از آنها گرفته است.

در این زمینه برخی از کارشناسان معتقدند در ایران با توجه به اینکه صنعت خودرو تحت حمایت دولت اداره میشوند؛ بنابراین برداشتها و هزینههای جانبی که جزو هزینه تولید خودرو نیست نیز به خودروساز تحمیل میشود. در این بین خودروساز ناگزیر است این هزینهها را در قیمت تمام شده خودرو به مشتری تحمیل کند که در نهایت موجب تولید محصولاتی با قیمت تمامشده بالاتر و کیفیت پایینتر میشود. رقابتی نبودن، نبود تکنولوژی مدرن و پایین بودن تکنولوژی شرکتهای تولیدکننده قطعات همه مواردی هستند که در بالا بودن قیمت تمام شده خودرو تاثیرگذار هستند و همه این موارد جزو چالشهای خودروسازان به حساب میآیند، چالشهای درهمتنیدهای که بحث تولید محصول با کیفیت و قیمت مناسب برای بازار داخل و خارج را مورد سوال قرار میدهد. این موضوع در شرایطی است که بازار خودرو ایران تشنه ورود خودروهای به روز و با تکنولوژی بالا و قیمت رقابتی است، اما وجود مشکلات ساختاری در صنعت خودرو موجب شده که نیازهای بازار پوشش داده نشود.

در این بین هر چند امضای توافق هستهای موجب شد که خودروسازان بتوانند بار دیگر همکاری خود با خودروسازان جهانی را از سر بگیرند، اما جلب مشارکتهای خارجی بهمنظور توسعه صنعت خودرو براساس انتظارات پیش نرفته است. بر این اساس کارشناسان یکی از مشکلات خودروسازان داخلی را چالش جذب سرمایهخارجی عنوان میکنند. این در حالی است که خودروسازی کشور نیازمند ادامه این مسیر و جلب مشارکتهای بیشتر بهمنظور توسعه بازار و تنوع محصولات تولیدی در محدودههای قیمتی بیشتر است. در این مورد، حسن کریمی سنجری، کارشناس صنعت خودرو در گفتوگو با «دنیای اقتصاد» میگوید: مهمترین بازارهای آینده خودرو در جهان را اقتصادهای نوظهوری که در آنها میزان تملک خودرو پایینتر از استاندارد کشورهای پرمصرف خودرو است، تشکیل میدهند.

کشورهایی چون هندوستان، چین، اندونزی، ترکیه و ایران با توجه به میزان پایین مالکیت خودرو به ازای جمعیت از جمله بازارهای جذاب خرید خودرو در دنیا به شمار میروند. وی تاکید میکند از آنجا که خودروسازان جهانی توجه جدی به این بازارها دارند؛ بنابراین صنعت خودرو ایران باید چالشهای ساختاری خود را از بین ببرد تا بتواند روند توسعه را از طریق خودروسازان جهانی دنبال کند.وی با بیان اینکه در شرایط موجود باید برنامه مشخصی برای آینده خودروسازی کشور داشته باشیم، میگوید: درصورتیکه مشکلات ساختاری مانند مدیریت دولتی، فضای کسبوکار، مشکلات مالی، کهنه بودن زیرساختهای تولیدی را از بین نبریم، نمیتوانیم امیدی به آینده و توسعه در این صنعت داشته باشیم.