واکاوی چالش‌های رقابتی پتروشیمی ایران

با توجه به اینکه ایران یکی از بزرگترین دارندگان ذخایر نفت و گاز طبیعی در جهان محسوب میشود و به واسطه این دارایی مجتمعهای پتروشیمی و در نتیجه واحدهای تولیدی زیادی در بخش پایین دست این صنعت به وجود آمده است، انتظار میرود تولیدات محصولات نهایی بخش پایین دست این صنعت به گونهای باشد که حداقل بتواند نیاز بازار 80 میلیون نفری ایران و بازارهای همسایه را تامین کند. این در حالی است که طی سالهای اخیر شاهدیم نه تنها بخشی از بازارهای صادراتی ما با مشکلاتی روبهرو شده، بلکه مشتریان بازارهای داخل هم بعضا از تولیدات رضایت ندارند و در شرایط انتخاب کالاهای خارجی را به کالاهای داخلی ترجیح میدهند. طی سالهای گذشته تحریم کشورهای غربی علیه ایران و قطع روابط کشور با دیگر کشورها باعث شد قدرت صنعت کشور رفته رفته کم شود و صنعت پتروشیمی هم از این قاعده مستثنی نبود. اما این در حالی است که بیش از یک سال از توافقنامه هستهای میان ایران و کشورهای 1+5 میگذرد و با وجود اینکه مشکل تامین مواد اولیه تولیدکنندگان بخش پایین دست تا حدودی حل شده، هنوز باید برای پویایی و تحرک و رشد و جهش این صنعت برنامههای مفصل تری در نظر گرفت. با توجه به اینکه بخش RD (تحقیق و توسعه) یکی از اهرمهای اصلی هر واحد تولیدی است، بعضا شاهدیم که این واحد در بنگاههای تولیدی در بخش پایین دست یا وجود ندارد یا کارآیی لازم را ندارد و این در حالی است که وجود چنین اهرمی از ضروریات اصلی توسعه محسوب میشود.

در طرف دیگر واحدهای بازاریابی همگام با بازاریابی جهانی حرکت نکرده و در بحث کیفیت و بستهبندی مشکلات عمدهای وجود دارد. سوالی که در این خصوص وجود دارد آن است که در شرایط فعلی که شرایط و بستر مناسبتری برای جهش پیشرفت واحدهای تولیدی بخش پایین دست وجود دارد آیا این عدم تحرک متوجه تولیدکنندگان پایین دستی است یا اینکه دست دولت برای حمایت باید به مدد آمده و نیرو محرکه این حرکت شود و شرایطی به وجود آید تا بتوانیم همگام با رقبای خارجی گام برداریم و ضمن سیراب کردن بازار داخلی، صادرات را هم بهبود بخشیم. مهندس مسعود جمالی، عضو کمیسیون صادرات انجمن ملی پلاستیک در این خصوص میگوید: به باور من عدم همگرایی تولیدکنندگان بخش پایین دست صنعت پتروشیمی عاملی است که سبب میشود شرایط برای ورود محصولاتی که مشابه آنها در بخش پایین دست صنعت پتروشیمی تولید میشود به وجود آید.وی در ادامه افزود: این عدم همکاری و عدم راهبرد کار تیمی سبب میشود هم در بحث صادرات و هم در بحث واردات با مشکلات عدیدهای روبه رو شویم.وی به علم بازاریابی اشاره کرده و گفت: به عقیده من یکی از مشکلات این مسیر شرکتهای SMEهستند که در صنایع پلاستیک فعالیت میکنند و پویایی لازم را برای پیشبرد راه نداشته و این امر سبب میشود که بازار 80 میلیون نفری ایران که میتواند برای بخش پایین دست صنعت پلیمری یک مزیت محسوب شود را به راحتی از دست بدهیم.

عضو کمیسیون صادرات انجمن ملی پلاستیک ایران به مشکلاتی که در سالهای اخیر در خصوص مسائل و مشکلات مالی که در سایه تحریم برای تولیدکنندگان به وجود آمد، اشاره کرد و گفت: طی سالهای اخیر قطع تجارت با دنیای بیرونی سبب شد که تولیدکنندگان بخش پایین دست صنعت پتروشیمی بیش از پیش قدرت خود را از دست بدهند و این امر فرصت خوبی را برای ورود رقیبان خارجی که بنیه خوبی برای تولید و عرضه محصولات دارند، به وجود میآورد.

مهندس جمالی با اشاره به بحث قاچاق و محدود شدن این پدیده در دولت یازدهم افزود: به عقیده من یکی از مشکلاتی که تولیدات داخلی را در معرض خطر قرار میدهد، پدیده قاچاق است. این در حالی است که تا حد زیادی جلوی این اتفاق گرفته شده و اما هنوز هم همانطور که دولتمردان هم اظهار میکنند راههایی برای ورود کالاهای خارجی به کشور وجود دارد و ریشه کن نکردن این معضل شرایط سختی را برای همه صنایع به وجود میآورد. وی در ادامه به اصول حسابداری در شرکتهای پایین دست اشاره کرد و افزود: معمولا اصول حسابداری در شرکتها رعایت نمیشود و بهدلیل اینکه روال درستی در حسابرسی، تعیین قیمت تمام شده و... نداریم بستری فراهم میشود که رقبای ما از این فرصت استفاده کرده و نقاط ضعف ما را شناسایی کرده و از این طریق بازار داخلی کشور را تحت سلطه خود درمی آورند.

وی در ادامه به بحث ماشینآلات اشاره کرد و ادامه داد: اگر به بررسی وضعیت ماشینآلات بنگاههای تولیدی که محصولات نهایی یا نیمه تمام را تولید میکنند بپردازیم، میبینیم که این واحدها ماشینآلات به روزی ندارند. به این ترتیب رقیبی چون ترکیه که طی سالهای گذشته ماشینآلات بنگاههای تولیدی بخش پایین دستی صنعت پتروشیمی را به روز کرده و تمرکز خود را برتولید محصولات با کیفیت بالاتر گذاشتهاند، طبعا در رقابت با تولیدات بنگاههای داخلی کشور ما که با استانداردهای جهانی فاصله دارند، پیروز شده و به راحتی میتوانند بازارهای زیادی را تحت سیطره خود درآورند. جمالی میگوید: شاید این مساله تاکنون در بازارهایی همچون عراق و افغانستان نمود نکرده باشد اما اگر بخواهیم به سمت توسعه یافتگی بازارها گام برداشته و به سمت بازارهای اروپایی جهتگیری کنیم بهطور حتم باید برای به روز کردن ماشینآلات فکری اساسی کنیم و قدمی بزرگ برداریم. وی در ادامه به سلیقه مصرفکنندگان اشاره کرد و گفت: با توجه به اینکه در بازارهای رقابتی (چه بازارهای خارجی و چه بازارهای داخلی) برنده کسی است که بتواند نظر مشتری را جلب کند و با توجه به اینکه کالاهای تولید داخلی از کیفیت چندانی برخوردار نیستند به باور من ما این امتیاز و فرصت را به رقیبان میدهیم که بازارها را تحت سلطه خود درآورند.

مهندس جمالی در خصوص اینکه آیا با شرایط حاکم بر بخش پاییندست صنعت پتروشیمی، تولیدکنندگان میتوانند به تنهایی و بدون حمایتهای دولتی خود را به پای رقیبان در سطح جهان برسانند، گفت: به باور من بخش پاییندست این صنعت به تنهایی قدرت بازگشت به میادین بینالمللی و بازارهای جهانی را ندارد. به عنوان مثال اگر کشوری همچون ترکیه را مورد بررسی قرار دهیم و عملکرد این کشور را رصد کنیم، میبینیم که 170 تا 180 کشور مشتری محصولات پلاستیک صنعت پتروشیمی این کشور هستند و واحدهای تولیدی این صنعت از اروپا هم مشتریانی دارند و محصولات نهایی تولیدی خود را برای صنایع خودرو، لوازم خانگی، الیاف و دارو و... صادر میکنند.وی افزود: نکته جالب و قابل توجه در مورد صنعت پتروشیمی ترکیه این است که مجتمع پتروشیمی بزرگی در این کشور وجود ندارد و این کشور واردکننده مواد پایه محصولات پتروشیمی است. جمالی با توجه به عملکرد ترکیه در چند سال اخیر افزود: ترکیه بحث سرمایهگذاری سنگین را در بخش صنایع پاییندست صنعت پتروشیمی انجام داده و این موضوع سبب رشد و جهش در این بخش از صنعت شده است.

وی افزود: به باور من اگر ایران هم با عزم ملی چنین سرمایهگذاری را در بخش پاییندست صنعت پتروشیمی انجام دهد و با ابزاری همچون ارز مبادلهای، فروش ماشینآلات مدتدار و... کار را پیش ببرد، میتوان انتظار چنین رشدی را در صنعت پتروشیمی داشت؛ در غیر این صورت بعید به نظر میرسد تولیدکنندگان بخش پاییندست پتروشیمی بتوانند با توجه به شرایط حاکم ماشینآلات، دانش، فناوری و تکنولوژی خود را بهروز کرده تا بتوانند همگام با جهانیان پیش روند. جمالی میگوید: به نظر میرسد که ریلگذاری برای جذب سرمایهگذاریهای خارجی، ایجاد شرایطی مناسب برای همکاری بورس در جهت تامین مالی و... شرایط مناسبی را برای جهانی شدن فراهم میکند.

وی در ادامه در خصوص مشکلات ریشهای که در واحدهای تولیدی بخش پاییندست صنعت پتروشیمی در شرایط فعلی وجود دارد، گفت: در دنیای مدرن و صنایع بهروز دنیا واحد تحقیق و توسعه (RD) نقشی مهم و اساسی در راهبرد هر واحد صنعتی ایفا کرده و میتوان گفت این واحد به نوعی پیشقراول حرکت دیگر بخشهای هر واحد تولیدی و صنعتی است، اما این در حالی است که در برخی بنگاههای پاییندست صنعت پتروشیمی کشور چنین واحدی وجود ندارد و به نوعی میتوان گفت مسیری برای شناسایی راه درست وجود ندارد. وی افزود: به باور من تشکیل کنسرسیومها، انجمنها و اتحادیههای تخصصی نیاز این صنعت به عواملی همچون بازاریابی را تامین کرده و شرایط را برای رشد این صنعت به وجود میآورد. وی در ادامه به نوع خدمات در خصوص جلب مشتری چه در داخل و چه در خارج کشور اشاره کرد و گفت: ما در نوع خدماترسانی، خدماتی همچون خدمات مالی، بازرگانی و... نیز مشکلات عدیدهای داریم. به گفته وی بیشترین گله مشتریان محصولات نهایی بخش پاییندست صنعت پتروشیمی از زمان تحویل کالا است. این به آن معنا است که در صورت اینکه بستری فراهم شود و ماشینآلات، تجهیزات و تکنولوژی بهروز دنیا در اختیار تولیدکنندگان قرار بگیرد، اگر در آیتمهای خدماتی همچون تحویل کالا عملکردی همچون روند فعلی داشته باشیم و ضعیف عمل کنیم طبیعتا بازارهای داخلی و خارجی را از دست میدهیم.

وی در ادامه به بحث بستهبندی اشاره کرد و افزود: وظیفه بستهبندی فقط حفظ و حراست از محصولات نیست. در دنیای امروز بستهبندی باید بهگونهای طراحی شده باشد که اطلاعات مفید و مختصری را در اختیار مشتریان گذاشته و بتواند آنها را از این طریق جذب کند و به بیانی با مشتری ارتباط برقرار کند. در صنعت پلاستیک کشور ما، این بحث بهطور جدی و حرفهای دنبال نمیشود و بعضا بستهبندیهای قابل قبولی را نسبت به کالاهای مشابه نداریم و این عامل سبب جذب مشتریان داخلی و خارجی به دیگر کالاها میشود. عضو کمیسیون صادرات انجمن ملی پلاستیک قیمت تمام شده کالاها را عامل مهم دیگری در جذب مشتریان داخلی و خارجی دانست و گفت: قیمت تمام شده محصولات نهایی بخش پاییندست صنعت پتروشیمی در ایران بالاست. بهرغم اینکه ایران نیروی کار بیشتر و انرژی ارزانتری را نسبت به سایر کشورها در اختیار دارد، بهدلیل بهرهوری پایین نمیتوانند قیمت تمام شده کالاهای تولیدی خود را پایین آورند.

وی در ادامه افزود: مورد دیگری که بنگاههای تولیدی کشورهای پیشرفته از آن استفاده میکنند صرفهجویی نسبت به مقیاس است. این در حالی است که در کشور ما بنگاههای تولیدی در بخش پاییندست صنعت پتروشیمی به قدری خرد و کوچک هستند که تولید کمی دارند و مجبور به افزایش قیمت تمام شده میشوند. به عبارتی مجبورند هزینههای ثابت را روی تعداد کمتری از محصولات سرشکن کرده و این عامل سبب میشود که قیمت تمام شده کالاها بالا رود و چه مشتری خارجی و چه مشتری داخلی تمایلی به خرید نداشته باشد. جمالی در خصوص رفع این مشکل میگوید: با ادغام تولیدیهای کوچک، ایجاد کنسرسیومهای تولیدی و صادراتی، به بیانی مشارکت و همکاری بخشهای مختلف این مشکل تا حد زیادی حل میشود و در پی حل شدن این موضوع طبیعتا شاهد رشد این بخش از صنعت خواهیم بود. این در حالی است که در شرایط فعلی عدم همکاری و نداشتن روحیه تیمی و ضعفهای فرهنگی که در شرایط فعلی در خلل کار وجود دارد، باعث میشود که زیان وارد از این ضعف را متحمل شویم.