پرده دوم از تغییر ارز گزارشگری

هر چند طبق گفته او تا زمانی که در قوانین حاکم، تکالیف به دلار تصویب و ابلاغ شود، گزارشها نیز براساس دلار منتشر خواهد شد.‏‏ میتوان از این خبر بهعنوان قدم جدیدی در پروژه تغییر ارز مبنا یاد کرد. اولین زمزمه از تغییر ارز مبنای گزارشگری بهمنماه سال گذشته از سوی رئیسکل بانک مرکزی مطرح شد. ولیالله سیف از تغییر ارز مبنای گزارشگری از دلار به ارز معتبر سایر کشورهای شریک تجاری تا اواخر فروردینماه سالجاری خبر داده بود. اظهارات کسراییپور نیز نشان میدهد سیاستگذار عزم خود را برای این کار جزم کرده است. در سالهای اخیر بهواسطه تحریمهای دلاری که به اقتصاد ایران تحمیل شده، وزن مبادلات بینالمللی از دلارمحوری به سمت سایر ارزهای شرکای تجاری ایران تغییر کرده و همین موضوع ضرورت تغییر در ارز گزارشگری را نیز گوشزد میکند.

ارز عملیاتی و ارز گزارشگری

از آنجا که پولهای رایج بین کشوری پل ارتباطی اقتصاد بینالملل است؛ بنابراین کارکردهای ارز خارجی روزبهروز در اقتصاد کشورها اهمیت بیشتری پیدا میکند. معمولا در داد و ستدها و همینطور گزارشهای اقتصادی دو ارز متفاوت مورد استفاده قرار میگیرد: «ارز عملیاتی» و «ارز گزارشگری». ارز عملیاتی به ارزی اطلاق میشود که دادوستدها و معاملات براساس آن صورت میگیرد، اما ارز گزارشگری، ارزی است که مبنای محاسبات و انتشار گزارشهای اقتصادی قرار میگیرد. بهعنوان مثال، در حال حاضر بخش قابل توجهی از نفت کشور به اروپا یا کشورهای شرق آسیا صادر میشوند که ارز عملیاتی آن غیر از دلار است، اما گزارشها از صادرات نفت ایران همواره براساس دلار بوده است.

در سالهای گذشته به دلیل وجود تحریمهای اولیه و در ادامه تحریمهای مربوط به فعالیتهای هستهای، دیگر دلار بهعنوان ارز اصلی در تجارت خارجی محسوب نمیشده است. همچنین اگر در برهههایی در جریان معاملات از دلار استفاده میشد، در مراحل پرداخت، دلار به ارزهای دیگر تبدیل میشد. این امر سبب شد تا در حالی که در مبادلات بینالمللی ایران از سایر ارزها استفاده میشد، اما برای ثبت حسابها، دلار مبنای گزارش قرارگیرد.

لزوم تغییر ارز گزارشگری

با توجه به نقش تجارت و ارتباط مالی که بین اقتصاد کشورها در ابعاد بینالمللی وجود دارد، تعیین ارز مبنای گزارشگری در کشورها همواره امری حیاتی بوده است. درجه اهمیت متفاوت این موضوع برای کشورهای مختلف، از آنجا مشخص میشود که برخی کشورها تجارت متمرکز دارند. در چنین اقتصادی، حجم قابلتوجهی از مبادلات پولی کشور به وسیله یک ارز خاص صورت میگیرد و در نتیجه تعیین چنین ارزی بهعنوان مبنای گزارشگری امر مسلمی است.

از سوی دیگر بعضی از کشورها، یا حتی کشور خاصی در زمانهای مختلف، تجارت متمرکز ندارند؛ یعنی چند ارز مختلف وزن قابلتوجهی در مبادلات بینالمللی آنها دارد. در چنین اقتصادی تعیین ارز مبنای گزارشگری؛ بهنحویکه عملیات واقعی اقتصاد با گزارشها و عملیات حسابداری منطبق شود، نه تنها باید مورد توجه جدی قرار گیرد، بلکه تعدیل آن در گذشت زمان بسته به تغییر وزن تجارت نیز امری حائز اهمیت است. به نظر میرسد در سالهای اخیر و بهواسطه تحریمهای دلاری که به اقتصاد ایران تحمیل شده است، وزن مبادلات بینالمللی از وضعیت دلارمحور به سمت سایر ارزهای شرکای تجاری ایران تغییر کرده است.

با این حال همچنان مبنای گزارشگری اقتصادی، دلار باقی مانده است. تمرکز بر دلار بهعنوان ارز گزارشگری در عین وزن قابل توجه سایر ارزهای معتبر از جمله یورو در داد و ستدهای خارجی، مشکلات عدیدهای را در اقتصاد کشور ایجاد کرده است. هنگامی که عملا از ارز دیگر در معاملات استفاده میشود، اما حسابها بر حسب دلار محاسبه و ثبت میشود، باعث انتقال نوسانات دلار به اقتصاد کشور میشود و این در حالی است که این ارز نقشی در عملیات ارزی ما نداشته است. از سوی دیگر، استفاده از دلار باعث شده عادات مصرفی نیز به این سمت کشیده شود و تقاضا برای ارز مسافرتی و حتی زیارتی، با دلار صورت میگیرد. در حالی که این دلار نیز در کشور مقصد به ارز آن کشور تبدیل و ارز سهمیهای مسافرتی نیز با دلار پرداخت میشود. این در حالی است که میتوان در ارز مسافرتی نیز از یک نرخ ارز معتبر دیگر بهره برد. این موضوع باعث میشود یک دوگانگی ارزی در بخش عملیات و گزارشگری در اقتصاد کشور وجود داشته باشد.

انتخاب ارز گزارشگری جدید

اولین اعلان سیاستگذاران مبنیبر تغییر ارز گزارشگری، بهمنماه سال قبل بود که رئیسکل بانک مرکزی از تغییر واحد ارز گزارشگری حداکثر تا آخر فروردینماه سالجاری خبر داده بود. سیف با اشاره به نقش اندک دلار در تجارت خارجی ایران، از تغییر مبنای ارز به ارزی که از ثبات بیشتری برخوردار باشد و در تجارت خارجی اقتصاد ایران نقش قابل توجهی داشته باشد، سخن گفت. او با بیان اینکه گرفتاری با دلار از زمان تحریمهای اولیه شروع شد و استفاده از ارزهای دیگر محدودیتی ندارد، استفاده از یکی از دو روش معمول در جهان، برای تعیین ارز مبنای گزارشگری را مورد تاکید قرار داد. در روش اول سیاستگذاران سبدی از ارزهای عمده تجاری را بهعنوان ارز مبنای گزارشگری تعیین میکنند. اما در روش دوم ارزی که بیشترین نقش را در تجارت خارجی ایفا میکند، بهعنوان ارز مبنای گزارشگری معین میشود. پس از اظهارات رئیسکل بانک مرکزی، مسوولان این بانک نیز بر این تغییر رویکرد تاکید کردند.

روز گذشته خبر جدیدی در این زمینه منتشر شد که فاز جدید پروژه تغییر ارز مبنای گزارشگری را نشان میدهد. بر این اساس، سیاستگذار ارز مبنای بعدی را انتخاب کرده است: یورو. هر چند انتخاب یورو پیشتر از سمت کارشناسان پیشبینی شده بود. مدیرکل سیاستها و مقررات ارزی بانک مرکزی در این باره گفت: «از آنجا که درآمدهای ارزی ناشی از صادرات کالاها و خدمات و نیز ارز مورد نیاز برای واردات، به ارزهای مختلف بوده و دلار آمریکا نقش مهمی در آن ندارد، ارز مبنای گزارشگری اقتصاد، باید ارزی باشد که عمده مبادلات خارجی با آن صورت گرفته و سهم قابلملاحظهای در ذخایر ارزی کشور داشته باشد.»

مهدی کسراییپور وجود تحریمهای دلاری در سالهای اخیر را علت عدم توانایی دلار در ایفای دو کارکرد ذکر شده دانست و گفت: «این ارز در حال حاضر نه قابلیت انتقال و استفاده در مبادلات بینالمللی شبکه بانکی کشور را داشته و نه جایگاه ویژهای را در سبد ذخایر ارزی بانک مرکزی به خود اختصاص داده است.» او در مورد انتخاب یورو بهعنوان ارز مبنای گزارشگری توضیح داد: «نظر به اینکه بخش غالب درآمد ارزی کشور (حاصل از صادرات نفت) به ارز یورو وصول شده و متعاقبا نیز بر این اساس ارز مزبور برای واردات کالاهای مورد نیاز کشور و سایر مصارف ارزی تخصیص مییابد، ارز مبنا در گزارشهای اقتصادی این بانک نیز در آینده یورو خواهد بود.» البته نباید انتظار داشت که تا زمانی که در قوانین حاکم از جمله قوانین بودجه سنواتی، تکالیفی به دلار تصویب و ابلاغ شود، بانک مرکزی بر مبنای ارزی غیر از دلار گزارشهای خود را منتشر کند.