آدرس انحرافی از جهش بنزینی

در این خصوص، توجیهاتی نظیر رشد اقتصادی و تولید خودرو بهعنوان علت این اتفاق مطرح شد. اما افزایش 3/ 1 میلیون خودرو در سال گذشته حداکثر 4 میلیون لیتر به مصرف روزانه بنزین اضافه میکند و رشد مصرف 7 میلیون لیتری را توضیح نمیدهد. بنابراین کارشناسان غیرواقعی بودن قیمت بنزین را دلیل مصرف بالای آن میدانند. طی سه سال اخیر، در شرایطی که قیمت بنزین ثابت بوده، خدمات جانشین آن مانند تاکسی، اتوبوس و مترو حدود 50 درصد رشد قیمت داشتهاند.

آژیر زرد مصرف بنزین در حال تبدیل شدن به آژیر قرمز است. عبور میانگین مصرف بنزین کشور از ۸۳ میلیون لیتر در روز در چهار ماه ابتدای امسال در حالی هشدارهای فراوانی به همراه دارد و تبدیل به بحث داغ محافل اقتصادی شده است که جنس واکنش مسوولان به این سطح از افزایش مصرف، آینده مصرف بنزین را در کشور با اما و اگرهای جدی همراه میکند. از نگاه مسوولان «رشد اقتصادی و رفاه بیشتر که منجر به افزایش تولید و شمارهگذاری خودرو شده است» علت اصلی رکوردشکنی در مصرف بنزین بوده است. این استدلال اگرچه نادرست نیست اما نمیتواند تماما صحیح باشد زیرا مولفه مهمی به نام «ثابت بودن قیمت بنزین طی دو سال گذشته» نادیده گرفته شده است.

بر اساس اطلاعات موجود، از ابتدای سال 94 تا کنون مصرف روزانه بنزین 14 میلیون لیتر رشد داشته است.واقعیتی که در رابطه با قیمت بنزین در ایران وجود دارد این است که نرخ بنزین معمولی و سوپر از سال ۹۴ به این سو ثابت باقی مانده و نسبت به تورم عمومی کشور که از اردیبهشت سال 94 تا کنون 20 درصد بوده، رشد نداشته است. ثابت باقی ماندن قیمت بنزین بهعنوان کالایی استراتژیک که همواره در مقاطع رشد قیمت آثار روانی فراوانی بر معیشت مردم به همراه دارد، حالا این کالا دچار تورم نهفتهای است که مشخص نیست مسوولانی که اصلاح قیمت را ضروری ارزیابی نمیکنند، چه برنامهای برای تخلیه این تورم نهفته دارند؟ این سوال در شرایطی مطرح است که مهدی پازوکی، کارشناس اقتصادی در این زمینه عقیده دارد «درست است که رشد تولید خودرو در یک سال گذشته و کند بودن روند خروج خودروهای فرسوده یکی از عوامل افزایش چشمگیر مصرف بنزین بوده است، اما نکته مهم در این میان ثابت بودن قیمت بنزین است.» پازوکی بر همین اساس پیشنهاد «تعیین قیمت بنزین بر اساس عرضه و تقاضا» و «تعدیل قیمت بنزین با نرخ تورم اعلام شده از سوی بانک مرکزی» را برای پیشگیری از مصرف بیش از اندازه بنزین مطرح میکند.

رتبه هفتم ارزانترین بنزین دنیا برای ایران

قیمت بنزین در حالی طی دو سال گذشته ثابت باقی مانده است که بر اساس اطلاعات موجود، ایران در میان تمام کشورهای دنیا هفتمین بنزین ارزان را دارد. قیمت هر لیتر بنزین در ایران در حالی بر اساس دلار آمریکا 36 سنت است که میانگین قیمت بنزین در دنیا 02/ 1 دلار در لیتر است. پایین بودن قیمت بنزین در کشورمان در مقایسه با قیمت جهانی آن در حالی است که قیمت ارز نیز در کشور کنترل شده و غیرواقعی است. بنابراین چنانچه نرخ ارز در کشور واقعی شود، قیمت هر لیتر بنزین در کشور نسبت به قیمت جهانی، از سطح فعلی نیز ارزانتر خواهد شد. از دیگر سو با توجه به اینکه 75 درصد خودروها در ایران بنزینسوز هستند و 40 درصد از رفتوآمدهای درونشهری نیز با خودروهای شخصی انجام میشود، به نظر میرسد اصلاح قیمت بنزین و اختصاص درآمدهای ناشی از آن به توسعه زیرساختهای حمل و نقل عمومی راهکاری است که میتوان از آن برای برونرفت از مساله مصرف لجام گسیخته بنزین بهره برد.

با این حال اظهارنظرهای مسوولان در رابطه با قیمت بنزین همچنان بیشتر رنگ و بوی سیاسی دارد و به نظر میرسد با هدف جلب رضایت مردم و بدون توجه به دلایل اقتصادی لزوم اصلاح قیمت این کالای مصرفی، ارائه میشود.اسدالله قرهخانی، سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس با تاکید بر اینکه «سیاست قیمتی یکی از بهترین راهکارها در کنترل مصرف است»، گفت: با توجه به برگزاری انتخابات مجلس و ریاستجمهوری در دو سال گذشته، به نظر میرسد ثابت ماندن قیمت بنزین از سال 94 به این سو باوجود رشد دیگر هزینهها، ناشی از نگاهی سیاسی به این کالا بوده است. از نگاه قرهخانی «با توجه به اینکه ما در زمینه کنترل مصرف بنزین سیاستهای مختلفی را اجرا کردهایم که همگی منجر به شکست شدهاند، افزایش تدریجی قیمت بنزین همگام با نرخ تورم یا اعمال مالیات بر مصرف سوخت بهترین راهکار است.»

سهمیهبندی یا آزادسازی؟

با وجود تاکید قرهخانی بر شکست خوردن سیاستهای مختلف که نه تنها لزوما به کنترل مصرف سوخت منجر نشدند بلکه ایجاد رانت هم کردند، نبود برنامهای مشخص از سوی دولت برای کنترل مصرف سوخت باعث شده است در روزهای اخیر از سوی گروههای منتقد دولت تحلیلهایی در رابطه با مصرف سوخت منتشر شود که نگاهی دقیق به آنها ضروری به نظر میرسد. این تحلیلها بر کارآیی سیاست سهمیهبندی مصرف سوخت و زیر سوال بردن دولت یازدهم برای لغو آن تاکید دارند. طبق تحلیلی که گروههای منتقد دولت در روزهای اخیر ارائه کردهاند، در حالیکه از سال 85 تا 93 تعداد خودروهای کشور 2/ 2 برابر رشد داشته، مصرف بنزین از 6/ 73 میلیون لیتر در روز به 6/ 69میلیون لیتر در سال 93 رسیده است که چیزی حدود 4 میلیون لیتر کاهش را نشان میدهد. این آمار و اطلاعات اگرچه اشتباه نیستند اما از نگاه معاون مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآوردههای نفتی ایران باید میزان مصرف سی ان جی کشور در این سالها را نیز در نظر گرفت تا به واقعیت موضوع دست یافت.

طبق توضیحات شاهرخ خسروانی «هر یک متر مکعب سی ان جی برابر با حدود 85/ 0لیتر بنزین است.» خسروانی در توضیح بیشتر میگوید: در سال 85 میزان مصرف سی ان جی کشور 4/ 1 میلیون متر مکعب در روز بوده که در سال 93 به 1/ 19 میلیون متر مکعب در روز رسیده است. خسروانی در ادامه با اشاره به اینکه «با کاستن مصرف سی ان جی سال پایه به عدد 7/ 17 میلیون متر مکعب در روز میرسیم»، گفت: با ضرب کردن عدد 7/ 17 میلیون لیتر در 85/ 0 لیتر بنزین که معادل یک متر مکعب سی ان جی است، به عدد 14 میلیون لیتر بنزین دست پیدا میکنیم. بنابراین در سالهای یاد شده به لطف پایهگذاری صنعت سی ان جی در دولتهای قبل، معادل 14 میلیون لیتر بنزین، سوخت سیانجی در کشور مصرف شده است.

با نگاه به این وجه از تجربه صرفهجویی در مصرف سوخت میتوان به این نتیجه رسید که تمایل به مصرف سوخت با توجه به رشد تولیدات خودرو، حتی با اجرای سیاست سهمیهبندی نیز عملا کم نشده است. در این میان هرچند وزارت نفت و در راس آن بیژن زنگنه بر توسعه مصرف سی ان جی به منظور صرفهجویی در مصرف بنزین تاکید دارند، اما جایگاههای سیانجی هنوز آنطور که باید و شاید در کشور توسعه پیدا نکردهاند. به این ترتیب اگرچه ایران از نظر تعداد خودروهای سیانجی سوز رتبه اول را در دنیا دارد اما از این ناحیه هنوز تغییر محسوسی در کنترل مصرف بنزین رخ نداده است. در نهایت اما باید راهی برای کنترل تمایل بیش از پیش به مصرف بنزین وجود داشته باشد. این راهکار از نگاه کارشناسان، اصلاح قیمت سوخت به واسطه افزایش قیمت یا اعمال مالیات بر میزان مصرف بنزین است. در این میان به نظر میرسد زنگنه نیز با بحث اصلاح قیمت بنزین موافق است. او اخیرا در برنامهای تلویزیونی هنگام برشمردن علتهای رشد مصرف چشمگیر بنزین در کشور، در کنار اشاره به رشد تعداد خودروها و موتورسیکلتها به ثابت بودن قیمت بنزین در دو سال گذشته اشاره و آن را «خطرناک» ارزیابی کرد.

اگر تورم نهفته بنزین رها شود

بر اساس بررسیها، قیمت دو نوع بنزین معمولی و سوپر در حالی طی حدود دو سال گذشته روی عددهای ۱۰۰۰ و ۱۲۰۰ تومان ثابت بوده که تورم عمومی کشور در این سالها رشدی حدودا 22 درصدی داشته است. با توجه به روند رشد تورم عمومی کشور، یک حساب و کتاب ساده نیاز است تا این نتیجه حاصل شود که همین حالا قیمت دو نوع بنزین معمولی و سوپر باید به ترتیب ۱۲۰۰ و ۱۴۴۰ تومان میبود. در این میان برخی کارشناسان اعتقاد دارند «بنزین کالایی کم کشش است و افزایش قیمت آن تاثیری بر میزان مصرف ندارد به خصوص در کشوری مانند ایران که کمبود زیرساختهای حمل و نقل عمومی در نهایت منجر به استفاده از خودروی شخصی میشود.» اما نگاهی به میزان رشد مصرف بنزین در سالهای ۹۴ و ۹۵ نشان میدهد در سال ۹۴ که قیمت بنزین از سوی دولت تکنرخی و ۱۰۰۰ تومان اعلام شد، با وجود افزایش تولید خودروسازان رشد مصرف بنزین نسبت به سال قبل از آن حدود ۳ درصد بوده در حالیکه مصرف بنزین در سال ۹۵ نسبت به سال قبل از آن ۱/ ۵ درصد رشد کرده است. همین مقایسه نشان میدهد در دومین سال ثابت بودن قیمت بنزین که باعث عقب ماندن آن نسبت به تورم جاری کشور شده، بنزین با ولع بیشتری به مصرف رسیده است.

در این میان ممکن است به رشد بیشتر تولیدات خودروسازان در سال ۹۵ اشاره شود و افزایش مصرف بنزین در این سال به آن ارتباط داده شود، اما از نگاه کارشناسان این موضوع نمیتواند ضرورت اصلاح قیمت سوخت را از بین ببرد. سرانه مالکیت خودرو در کشورمان هنوز فاصله زیادی با استانداردهای جهانی دارد (بر اساس آماری که بر پایه سال ۲۰۱۳ ارائه شده است برخورداری ایرانیها از خودروهای شخصی و تجاری یک سوم میزان برخورداری اروپاییها است) و خودروسازان داخلی ناگزیر از افزایش هر ساله تولیدات خود هستند. در این میان اعمال سیاستهای قیمتی و اختصاص درآمد آن به توسعه زیرساختهای حملونقل عمومی است که میتواند اشتهای سیریناپذیر انبوه خودروها به مصرف سوخت را کاهش دهد.

کمرنگ شدن نقش کالاهای جانشین بنزین

آمارهای رسمی نشان میدهد از ابتدای سال 94 تا کنون، تورم عمومی کشور حدود 22 درصد بوده است. بنابراین قیمت نسبی بنزین با توجه به رشد تورم عمومی بیش از 20 درصد کاهش داشته و به شکل طبیعی با تقاضای بیشتری همراه شده است. از دیگر سو نگاهی به روند رشد هزینه استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی بهعنوان کالای جانشین خودروی شخصی که میتواند مصرف بنزین را کاهش دهد نیز از ناهماهنگی میان این دو بخش و عقب ماندن سیستم حمل و نقل عمومی نسبت به تمایل استفاده از خودروی شخصی حکایت دارد. نگاهی به مصوبات شورای شهر تهران نشان میدهد که از سال 94 به این سو، نرخ کرایه تاکسی، اتوبوس و مترو هر سال با رشد قیمت همراه بوده است. برای مثال نرخ کرایه تاکسی در تهران از سال 94 به این سو در هر سال با رشدی 15 درصدی و در مجموع با رشد واقعی 30 درصدی همراه بوده است. این در حالی است که با ثابت بودن قیمت بنزین، استفاده از خودروی شخصی به صرفهتر از استفاده از تاکسی به نظر میرسد زیرا رشد اسمی بنزین از سال 94 به این سو «صفر درصد» بوده و رشد واقعی قیمت آن در مقایسه با نرخ تورم عمومی کشور عدد «منفی 20 درصد» را نشان میدهد.

در این زمینه مهدی عسلی، کارشناس حوزه انرژی میگوید: در حالی که آلودگیهای ناشی از مصرف بیش از اندازه خودروهای شخصی سالانه سلامت افراد بسیاری را به خطر میاندازد و هزینههای درمانی فراوانی بر دوش دولتها میگذارد، به نظر میرسد باید نسبت به اصلاح قیمت بنزین اقدامی جدی صورت گیرد. از نظر عسلی «بهترین راهکار اجرای برنامهای پنجساله از سوی دولت برای اصلاح قیمت بنزین و رساندن آن به سطح قیمتهای بینالمللی است، با اجرای چنین برنامهای رشد قیمت بنزین برای مردم چندان محسوس نخواهد بود و به مرور اثر خود را به شکل توسعه وسایل حمل و نقل عمومی از جمله مترو و کاهش مصرف سوخت نشان خواهد داد.» از نگاه عسلی «با اصلاح قیمت بنزین خودروهای بزرگ یا خودروهای پرمصرف هزینه مصرف بالای خود را میپردازند، به این ترتیب مردم به خرید خودروهای کممصرفتر ترغیب میشوند تا هزینه کمتری برای سوخت بپردازند.»

دولت به سمت اصلاح قیمت میرود؟

طبق اعلام پلیس راهنمایی و رانندگی در سال گذشته یک میلیون و ۳۰۰ هزار دستگاه خودرو به بازار کشور عرضه شده است. هر خودرویی که وارد چرخه مصرف میشود بهصورت میانگین روزانه ۳ لیتر بنزین مصرف میکند بنابراین با ورود ۳/ ۱ میلیون دستگاه خودرو به جادههای کشور، مصرف روزانه بنزین حدود ۴میلیون لیتر افزایش مییابد. اما با در نظر گرفتن این نکته که تمام یک میلیون و ۳۰۰ هزار دستگاه خودروی تازه پلاک شده در ماههای ابتدایی امسال به شکل فعال وارد جادهها شده باشند، در حالی باید در چهار ماه امسال روزانه ۴ میلیون لیتر بنزین به میانگین مصرف همین بازه زمانی در سال گذشته افزوده شده باشد که آمارهای رسمی حکایت از رشدی بیشتر دارند.

در واقع در حالی با در نظر گرفتن رشد ۵/ ۸ درصدی مصرف بنزین در چهار ماه ابتدای امسال، میزان مصرف این بازه زمانی در سال گذشته بیش از ۷۶ میلیون لیتر در روز برآورد میشود که افزوده شدن روزانه حدود ۴ میلیون لیتر مصرف بنزین به عدد یاد شده، اصولا باید مصرف بنزین را به اندکی بیش از ۸۰ میلیون لیتر در روز برساند. با این حال طبق آمارهای اعلام شده میانگین مصرف روزانه بنزین در چهار ماه نخست امسال به بیش از ۸۳ میلیون لیتر در روز رسیده است که رشد حدودا 7 میلیون لیتر در روز را نشان میدهد که بیشتر از میزان مورد انتظار بوده است. با در نظر گرفتن این نشانه به خوبی میتوان به چرایی لزوم اصلاح قیمت بنزین پی برد و نگرانی بابت ارزان بودن آن داشت.

اما با تمام این تفاسیر و با توجه به اینکه حتی اگر قیمت بنزین هم رشد پیدا نکند، تورم عمومی کشور به این تک کالا بیاعتنا است و شیبی افزایشی دارد، باید دید آیا دولت اقدامی عملی برای اصلاح قیمت بنزین انجام خواهد داد؟ سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس «احتمال» میدهد دولت گامهایی به سمت و سوی واقعی کردن قیمت بنزین از طریق اصلاح قانون بودجه سال جاری بردارد؛ زیرا اگرچه دولت برای تامین بنزین مورد نیاز کشور تمام تلاش خود را میکند اما از طرفی به هزینههایی که هر یک لیتر واردات بنزین به کشور وارد میکند نیز آگاه است.